Z monitoringu OFOP: Co z tymi funduszami UE?

Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych (OFOP) przygląda się programowaniu wydatkowania środków unijnych kolejnych perspektyw finansowych UE. Ostatni rok wydaje się szczególnie obfity w wydarzenia w tym zakresie. W jakim momencie znajdujemy się obecnie? Jak wygląda KPO? Jak przygotowywana jest ustawa wdrożeniowa? Jak bardzo środki UE oddalają się od Polski?

Debata w Strasburgu

W ostatnim czasie ze szczególną uwagą i niepokojem obserwowaliśmy przebieg debaty w Parlamencie Europejskim w Strasburgu 18 października 2021 r., pt. „Kryzys Praworządności w Polsce, a prymat prawa unijnego”, na kanwie niedawnego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w Polsce, w tym przemówienia Premiera RP Mateusza Morawieckiego. Liczne wystąpienia podczas debaty, w tym Przewodniczącej Komisji Europejskiej Ursuli von der Leyen oraz wielu eurodeputowanych, w zdecydowanej  większości wskazywały na opowiedzenie się po stronie utrzymania i respektowania praw i obowiązków Polski, jako państwa członkowskiego wspólnoty europejskiej. Niestety, Premier RP nie odpowiedział na pytania jak zamierza zażegnać kryzys praworządności w Polsce i nie przedstawił propozycji planu zmierzenia się z wyzwaniami, przed którymi stoimy jako społeczeństwo w Europie. Zamiast tego można było odnieść wrażenie, iż rząd polski zmierza do konfrontacji.

Od eurodeputowanych usłyszeliśmy – co jest dla nas szczególnie ważne – słowa skierowane do polskiego społeczeństwa, że z perspektywy władz UE doskonale widać, jak wysokie jest w Polsce poparcie dla Unii Europejskiej (ponad 80% opowiada się za pozostaniem w UE). Marsze i wiece w wielu polskich miastach i miasteczkach m.in. 10 października – to nasza obywatelska odpowiedź na kryzys praworządności. Szczególnie krzepiące słowa, jakie padły podczas debaty, były deklaracją, że UE nas, tj. społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, nie pozostawi samych sobie, że będzie stać na straży naszych praw.

Rezolucja

W ślad za debatą 21 października 2021 r. Parlament Europejski przyjął rezolucję w sprawie kryzysu praworządności w Polsce i nadrzędności prawa UE (2021/2935(RSP). Podkreślono w niej ponownie, że żadne pieniądze podatników UE nie powinny być przekazywane rządom, które w sposób rażący, celowy i systematyczny podważają wartości zapisane w art. 2 TUE, takie jak poszanowanie godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, czy państwa prawa. W związku z wyrażonymi w rezolucji zarzutami i zastrzeżeniami PE jednocześnie wezwał m.in. Komisję Europejską do podjęcia działań w przedmiocie wszczęcia procedury z art. 6 ust. 1 rozporządzenia w sprawie warunkowości w zakresie praworządności wobec Polski, zaznaczając jednak, że art. 5 rozporządzenia chroni dostęp odbiorców końcowych i beneficjentów do finansowania. Zawnioskowano również o wstrzymanie zatwierdzenia projektu Krajowego Planu Odbudowy przygotowanego przez Polskę do czasu pełnego wykonania przez polski rząd wyroków TSUE.

Tak drastyczne kroki, które mogą się przełożyć na brak dostępu środków UE w najbliższym czasie dla Polski, przyjmujemy z głęboką troską i zaniepokojeniem, jednocześnie ciesząc się z zapewnień PE, że są i powinny być stosowane narzędzia UE, chroniące dostęp obywateli państwa członkowskiego do tych środków, w sytuacji, gdy negatywnej ocenie podlega jego rząd.

Kary

Na tym jednak – co pokazały kolejne wydarzenia – nie koniec. W dniu 27 października 2021 r. zapadła decyzja TSUE o wymierzeniu polskiemu rządowi 1 mln euro kary dziennie do czasu realizacji założeń postanowienia z dnia 14 lipca 2021, tj. m.in. likwidacji Izby Dyscyplinarnej. Z kolei we wrześniu 2021 r. zapadła decyzja o wypłacie 500 tys. euro, w związku z niezrealizowaniem postanowień UE dotyczących kopalni w Turowie. Rośnie skala zobowiązań państwa polskiego względem budżetu UE, nie obserwujemy jednak oczekiwanych działań zmierzających do rozwiązania sytuacji trudnych.

Proces programowania trwa

Jednocześnie na poziomie ogólnopolskim trwają prace nad kształtem programów krajowych, w tym wysłuchania publiczne oraz ich kontynuacja – wysłuchania “odwrócone”. Widać szeroką mobilizację środowisk, w tym partnerów społecznych oraz organizacji pozarządowych, proponujących uwagi i rekomendacje do powstających dokumentów. Prace nad programowaniem funduszy prowadzone są również intensywnie na poziomie poszczególnych województw i ostatnie z nich przedstawiły właśnie propozycję zapisów programów wojewódzkich.

W tym samym czasie procedowana jest również ustawa wdrożeniowa, która będzie wspólnym dokumentem określającym sposoby implementacji funduszy, zarówno z Krajowego Planu Odbudowy, jak i programów krajowych. Tu wciąż pozostaje wiele niewiadomych, w tym sposób monitorowania realizacji programów czy zapewnienia poszanowania zasady partnerstwa zakładającej dostęp do tego procesu na równych zasadach (a) właściwych władz regionalnych, lokalnych, miejskich i innych instytucji publicznych, (b) partnerów społeczno-ekonomicznych oraz (c) podmiotów reprezentujących społeczeństwo obywatelskie – organizacje pozarządowe.

Społeczna kontrola wydatków

W sytuacji kiedy wciąż nie znamy ostatecznych zapisów Krajowego Planu Odbudowy, który został przekazany do Brukseli w wersji niezaprezentowanej opinii publicznej i jednocześnie niepewny jest los wszystkich środków europejskich dla Polski na lata 2021- 2027, kluczowym wydaje się zadbanie aby środki przeznaczone dla Polski (jeżeli finalnie zostaną nam przekazane) posłużyły jej rzeczywistemu rozwojowi i odpowiedzi na zdiagnozowane potrzeby. Stąd waga jaką musimy przyłożyć do wypracowania sprawnych mechanizmów kontroli wydatkowania środków, z udziałem podmiotów wymienionych w umowie partnerstwa oraz zapewnić ich skuteczne wsparcie w tej roli.

O tych tematach będziemy rozmawiać już niedługo na spotkaniu roboczym Sieci OFOP ds. partnerstwa i funduszy europejskich w dn. 10 listopada (środa) br. w godz. 14:00 – 17:00. Już dziś zapraszamy do zgłaszania swojego udziału w spotkaniu (Link do zapisów: https://bit.ly/3nVJNwS).

Czego możemy spodziewać się w najbliższym czasie?

Bardziej niż kiedykolwiek wcześniej ciężko o taką prognozę. Z całą pewnością społeczeństwo obywatelskie, jakie się buduje w Polsce od lat 90., musi być obecnie szczególnie uważne na działania (bądź ich brak) zarówno po stronie instytucji UE, jak i polskiego rządu. Musimy dążyć do włączania się, obecności wszędzie tam, gdzie podejmowane są decyzje na kolejne 7 lat. UE dała wyraźny komunikat, że państwo członkowskie, oprócz praw i budżetu, ma również (a może przede wszystkim) obowiązki. I jak widać z powyższego, dopiero zbudowanie tej świadomości po polskiej stronie da potencjał uruchomienia środków finansowych. Dlatego też zachęcamy do śledzenia stron internetowych poszczególnych ministerstw, stron projektowanych programów perspektywy 2021 – 2027, włączania się procesy konsultacyjne. Zachęcamy również do dołączenia do grona organizacji stale współpracujących z OFOP.

___________________

Kalendarium wydarzeń:

• 7.10.2021 – Wyrok TK o prymacie prawa krajowego nad unijnym
• 18.10.2021 – Debata w PE
• 21.10.2021 – Rezolucja PE odnośnie łamania przez Polskę zasady praworządności
• 26.10.2021 – zmiana na stanowisku ministra funduszy i polityki regionalnej (Grzegorz Puda) oraz ministra klimatu i środowiska (Anna Moskwa)
• 27.10.2021 – kara finansowa za niestosowanie wyroku TUE – 1 mln Euro dziennie
• 4.11.2021 – pierwszy milion kary