„Demokracja wymaga inwestycji” – konferencja ECF, Fundacji Batorego i OFOP-u

Wzmocnienie demokracji i praworządności w Europie w obliczu polikryzysu – polska obywatelska prezydencja w EU. Konferencja European Civic Forum, Fundacji im. Stefana Batorego i Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych, 17 czerwca 2025, Warszawa

Demokracja w Europie mierzy się z wieloma wyzwaniami. To kontekst, w którym jako przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego z Polski i Europy z decydentami szczebla krajowego i europejskiego. Wydarzenie zorganizowaliśmy pod szyldem Obywatelskiej Prezydencji w UE.

Transmisja konferencji (język angielski).

Transmisja konferencji (tłumaczenie symultaniczne na język polski).

W obliczu nasilających się zagrożeń dla demokracji i praworządności w państwach członkowskich UE, rola społeczeństwa obywatelskiego staje się kluczowa. Podczas konferencji „Wzmocnienie demokracji i praworządności w Europie w obliczu polikryzysu”, zorganizowanej przez Fundację Batorego, OFOP i European Civic Forum, przedstawiciele organizacji pozarządowych, instytucji unijnych i rządów narodowych rozmawiali o wyzwaniach, rozwiązaniach i potrzebach tego sektora.

Silne społeczeństwo obywatelskie to silna demokracja

Konferencję otworzyły przedstawicielki organizacji współorganizujących wydarzenie oraz reprezentantka obywatelskiej prezydencji Węgier. W wystąpieniach otwierających podkreślono, że w obliczu regresu demokratycznego nie wystarczą już działania lokalne czy sektorowe – potrzebna jest ponadnarodowa solidarność, współpraca i dzielenie się doświadczeniami. Mówczynie przypominały, że demokracja wymaga nieustannej troski, a jej instytucje i wartości muszą być aktywnie chronione.

• Ewa Kulik-Bielińska, Fundacja im. Stefana Batorego
• Karolina Dreszer-Smalec, Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych
• Raffaella Bolini, European Civic Forum
• Veronika Mora, Okotars, Węgierska Obywatelska Prezydencja w UE

Głos rządu: partnerstwo z sektorem obywatelskim

Ministra do spraw społeczeństwa obywatelskiego Adriana Porowska zaznaczyła, że państwo powinno traktować organizacje społeczne jako partnerów. Jej wystąpienie wskazywało na potrzebę odbudowy zaufania oraz zapewnienia systemowego wsparcia dla społeczeństwa obywatelskiego – nie tylko finansowego, ale także instytucjonalnego i politycznego.

Priorytety na poziomie UE: demokracja, praworządność i przestrzeń obywatelska

Pierwszy panel, „Priorytety społeczeństwa obywatelskiego w zakresie wzmacniania demokracji, przestrzeni aktywności obywatelskiej i praworządności w Europie”, poświęcony był strategicznym wyzwaniom i priorytetom społeczeństwa obywatelskiego w Europie. Dyskutowano o ograniczaniu wolności obywatelskich w wielu krajach członkowskich, potrzebie silniejszego zaangażowania Komisji Europejskiej w ochronę przestrzeni obywatelskiej oraz roli organizacji pozarządowych jako aktorów politycznych, a nie tylko usługodawców.

Podczas panelu prezeska OFOP-u Karolina Dreszer-Smalec zwróciła uwagę na to, że autorytarne tendencje rozprzestrzeniają się w wielu krajach UE, a ich liderzy uczą się od siebie znacznie szybciej, niż ruchy prodemokratyczne. Podkreśliła, że demokracja nie jest dana raz na zawsze – wymaga zaangażowania, strategii i inwestycji, także w społeczeństwo obywatelskie. Karolina wskazała kilka kluczowych lekcji wyciągniętych na podstawie doświadczeń z Polski. To konieczność szybkiej reakcji na działania władz, duże znaczenie zaplecza prawnego, wzrost roli rzecznictwa i organizacji strażniczych, potrzeba budowania koalicji oraz dotarcie z działaniami poza duże miasta. Karolina zakończyła swoją wypowiedź apelem o budowanie sojuszy – nie tylko między instytucjami, ale przede wszystkim między obywatelami w całej Europie – by wspólnie bronić demokracji, praworządności i praw człowieka w obliczu coraz lepiej zorganizowanych ruchów autorytarnych. Pełna treść wypowiedzi Karoliny przetłumaczona na polski na końcu artykułu.

• Ignacy Niemczycki, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów
• Alexandrina Najmowicz, Sekretarz generalna, European Civic Forum
• Ingrid Bellander Todino, Kierownik Działu Praw Podstawowych, Komisja Europejska, DG JUST
• Karolina Dreszer-Smalec, prezeska Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych OFOP, wiceprzewodnicząca European Civic Forum

Moderacja: Filip Pazderski, Kierownik programu Społeczeństwo Obywatelskie, Fundacja im. Stefana Batorego

Pieniądze to nie wszystko, ale bez nich nie da się działać

Drugi panel, „Rola wieloletnich ram finansowych oraz prywatnych i publicznych darczyńców we wspieraniu społeczeństwa obywatelskiego w umacnianiu demokracji i praworządności”, koncentrował się na finansowaniu społeczeństwa obywatelskiego. Panelistki i paneliści wskazywali, że wiele organizacji, szczególnie tych lokalnych, cierpi z powodu braku stabilnych źródeł finansowania. Omawiano znaczenie funduszy UE oraz konieczność ich lepszego dostosowania do potrzeb organizacji obywatelskich. Wskazywano także na potrzebę współpracy między publicznymi i prywatnymi donatorami oraz uproszczenia procedur. Zgodzono się, że sektor obywatelski powinien być traktowany jako inwestycja strategiczna w demokrację.

• Monika Sikora, Podsekretarz Stanu, Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej
• Ingrid Schulerud, Specjalna przedstawicielka ds. demokracji i praworządności, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Norwegia
• Hanna Surmatz, Dyrektor działu politycznego, Philea – Philanthropy Europe Association
• Ewa Kulik-Bielińska, Członkini zarządu, Fundacja im. Stefana Batorego
• Waltraud Heller, Główna specjalistka w zakresie przestrzeni obywatelskiej i obrońców praw człowieka, Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej

Moderacja: Giada Negri, Koordynatorka ds. polityk i rzecznictwa, European Civic Forum

Rekomendacje i przesłanie na przyszłość

W podsumowaniu wydarzenia przedstawiciele organizatorów podkreślili, że konieczne jest przeniesienie postulatów i rekomendacji na poziom instytucji europejskich, szczególnie w kontekście nadchodzących prezydencji Danii, Cypru i Irlandii w Radzie UE. Wezwano do budowania trwałych sojuszy międzynarodowych, wspierania infrastruktury społeczeństwa obywatelskiego oraz uznania jego roli w obronie demokratycznych wartości jako fundamentalnej dla przyszłości Europy.

Pełna treść wypowiedzi prezeski OFOP-u Karoliny Dreszer-Smalec przetłumaczona na język polski

Wyzwania, przed którymi stoimy, nie dotyczą tylko Polski czy pojedynczych państw. Obecnie w niemal wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej zmagamy się z podobnymi zagrożeniami i sytuacjami. Tendencje autorytarne rozprzestrzeniają się, a ci, którzy prowadzą swoje kraje w stronę autokracji, uczą się od siebie nawzajem i to dużo szybciej, niż robią to ruchy prodemokratyczne.

Dlatego właśnie tak ważne są spotkania i dyskusje, jak ta dzisiejsza, oraz działalność sieci takich jak European Civic Forum i wielu innych. Musimy zrozumieć, co się dzieje, i wspólnie opracować strategie działania. Demokracja nie jest samowystarczalna, demokracja jest krucha i wymaga inwestycji.

Teraz, kiedy na poziomie europejskim tak dużo dyskutujemy na temat budżetowania nowego okresu, biznes jasno określa swoje oczekiwania. Poza biznesem powinniśmy zacząć myśleć również o społeczeństwie obywatelskim jako obszarze, w który musimy inwestować. To oczywiście nie jest rozmowa jedynie o pieniądzach – potrzebna jest zmiana perspektywy. My, jako Unia Europejska, jako politycy i jako społeczeństwo, decydujemy, jakie zasoby chcemy zainwestować w gospodarkę, przedsiębiorstwa czy konkurencyjność. Musimy jednak zrozumieć, że kluczowa jest również inwestycja we wsparcie i wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego – na poziomie zarówno europejskim, jak i krajowym.

Potrzebujemy proaktywnego, czujnego społeczeństwa obywatelskiego, ale także – to coś, o czym rozmawialiśmy wczoraj podczas Walnego Zebrania członków OFOP-u – potrzebujemy obywateli, którzy rozumieją, czym jest społeczeństwo obywatelskie. My sami jesteśmy obywatelami, którzy zdecydowali się poświęcić swój czas i pracę na rzecz tego sektora. Ale musimy umieć wytłumaczyć innym, że społeczeństwo obywatelskie jest kluczowe dla ochrony demokracji i praworządności w przyszłości.

Regres demokracji może zdarzyć się wszędzie. W Polsce obecnie mamy bardziej optymistyczny moment, zaczęliśmy jej odbudowę. Ale widzieliśmy też, jak wojna i konflikty wpływają na Europę, szczególnie w przypadku wojny w Ukrainie. Te momenty przychodzą falami – czasem jest lepiej w jednym regionie, potem gorzej w innym. Musimy być przygotowani i uczyć się na swoich przykładach.

Chciałabym podzielić się kilkoma lekcjami, jakie polskie społeczeństwo obywatelskie wyniosło z ostatnich lat.

Szybka reakcja jest kluczowa. Potrzebujemy organizacji, które potrafią natychmiast reagować na zmiany wprowadzane przez władzę. Budowanie instytucji trwa długo, ale ich demontaż może nastąpić w jedną noc. W Polsce doświadczyliśmy tego wielokrotnie.

Potrzebna jest ekspertyza prawna. Musimy umieć odpowiedzieć na szkodliwe propozycje. Ostatnio pojawił się projekt ograniczający prawo do skutecznych środków prawnych dla organizacji obywatelskich. Aby skutecznie reagować, potrzebujemy silnego zaplecza prawnego.

Rzecznictwo stało się koniecznością. Wiele NGO-sów, które wcześniej świadczyły głównie usługi, musiało zacząć działać rzeczniczo i przyjąć rolę watchdogów, gdy przestrzeń obywatelska zaczęła się kurczyć.

Współpraca ma kluczowe znaczenie. Zaczęliśmy bliżej współpracować, budować koalicje, dzielić się ograniczonymi zasobami. Spotykamy się regularnie i pozostajemy w kontakcie.

Trzeba dotrzeć do poziomu lokalnego. Kluczowe było wychodzenie poza duże miasta i docieranie do ludzi na terenach wiejskich – tłumaczyć, czym jest konstytucja, dlaczego wolne sądy są ważne. Tak działały np. protesty kobiet.

Rozwój narzędzi prawnych i procesowych. Niektóre organizacje wspierały sędziów i wnosiły sprawy do sądów krajowych i międzynarodowych. Społeczeństwo obywatelskie zaczęło skutecznie współpracować z instytucjami UE.

Musieliśmy nauczyć się, jak korzystać z kanałów unijnych, by być słyszalnymi. Raporty o stanie praworządności są przydatne, ale publikowane raz w roku – zbyt późno. Przez rok można zniszczyć wszystko.

Ruchy społeczne mają ogromną rolę. Wiele z nich zaczynało od protestów na ulicach, a dziś są formalnymi NGO-sami. Mobilizowały obywateli, którzy nie godzili się na autorytarne zmiany.

I na koniec najważniejsza lekcja: autorytarni przywódcy się uczą. Mają strategie, są szybcy, pewni siebie i zorganizowani. My – niezależne społeczeństwo obywatelskie broniące praworządności, równości i praw człowieka – również musimy się zorganizować.

Strategie, o których dziś rozmawiamy, przenosimy dalej, na poziom instytucji unijnych. To właśnie one powinny zrozumieć, że kluczowe jest budowanie sojuszy. Sojuszy, które powstaną nie tylko między instytucjami, a społeczeństwo obywatelskie często traktowane jest jako instytucja, lecz przede wszystkim między ludźmi. Między nami, obywatelami, którym zależy na silnej demokracji i poszanowaniu prawa we wszystkich krajach Europy. Jeśli chcemy być skuteczni, musimy działać razem.