Konflikt interesów w organizacji pozarządowej

15 czerwca 2010

Aktualności, Projekty OFOP, Strefa członkowska

Zapobieganie konfliktowi interesów – element etycznego myślenia

Popadnięcie w konflikt interesów jest sytuacją, w której potencjalnie może znaleźć się każda osoba czytająca niniejszy artykuł. Znalezienie się w tej sytuacji, o ile nie wynika z celowych działań i zaniechań, nie jest czymś złym samo w sobie. Ważna jest jednak reakcja na jej zaistnienie. Niniejszy artykuł wchodzi w skład publikacji będącej głosem w dyskusji nad standardami działania organizacji pozarządowych – adresowanej głównie do środowiska trzeciego sektora. Oparty został na działaniach, doświadczeniach i obserwacjach autorki. Nie pretenduje ani do miana wyczerpującego opracowania, ani nie proponuje gotowych rozwiązań.

Zapobieganie konfliktowi interesów – element etycznego myślenia

Myślenie o konflikcie interesów jest bowiem elementem myślenia o etyce działań społecznych w ogóle. Dawanie gotowych rozwiązań mogłoby zatem być szkodliwe. Po pierwsze – mogłoby powodować opór czytelnika czy czytelniczki i przekonanie, że proponowane rozwiązania nie przystają do rzeczywistości. Co więcej, mogłoby niszczyć jakieś istotne wartości, które w danej sytuacji powinny być chronione. Po drugie, w niektórych sytuacjach proponowane rozwiązania mogłyby wcale nie zapobiegać konfliktowi interesów. W związku z tym niniejszy tekst jest zachętą do myślenia o tym, jak budować zaufanie do działań społecznych i do poszukiwania jak najlepszych rozwiązań. Jak piszą Piotr Frączak i Ryszard Skrzypiec, organizacje (…) opierają swoje działania przede wszystkim na wartościach, a ich rzeczywista skuteczność zależna jest od poparcia społecznego . Działanie w sytuacji konfliktu interesów jest natomiast jedną z przyczyn zmniejszania wiarygodności i niszczenia poparcia społecznego.

Czym jest konflikt interesów?

Konflikt interesów to zjawisko występujące wtedy, gdy w kolizję wchodzą interes prywatny i odpowiedzialność publiczna osoby czy instytucji mającej władzę podjąć konkretną decyzję.

Zazwyczaj o konflikcie interesów słyszymy przy okazji wielkich skandali politycznych – dowiadując się np., że poseł, który jest właścicielem sieci średniej wielkości sklepów spożywczych, brał udział w pracach nad ustawą o wielkopowierzchniowych obiektach handlowych, wprowadzającą ograniczenia pozwoleń dla tych ostatnich, czy słysząc o decyzjach dotyczących listy leków refundowanych , które powstają przy współudziale organizacji pacjenckich o niejasnych źródłach finansowania . W mediach głośne są wtedy nawoływania o podjęcie kroków mających zapobiegać takim sytuacjom, a politycy zapowiadają podjęcie energicznych działań prewencyjnych.

Czy jednak to samo zjawisko może dotyczyć organizacji pozarządowych? Wszak nie tworzymy prawa i nie decydujemy o rozwiązaniach instytucjonalnych w takim zakresie, jak robią to politycy. Z drugiej strony, z definicji działamy w interesie publicznym. Mamy swoje prywatne interesy, których zaspokajanie nie jest niczym złym, póki nie cierpi na tym interes publiczny. Niejednokrotnie współdecydujemy o sprawach wspólnych. Posiadamy pieniądze publiczne, o których wydatkowaniu decydujemy, choć nasza uznaniowość w ich wydatkowaniu jest znacznie ograniczona przez prawo. Jesteśmy aktywni w życiu publicznym, a tym samym zdarza nam się funkcjonować w różnych światach – również w biznesie i administracji publicznej. Czasami znajdujemy się w sytuacjach, które mogą budzić wątpliwości etyczne. Dzieje się tak dlatego, że to najczęściej na styku sektorów pojawia się konflikt interesów. Niniejszy tekst będzie zatem dotyczył interesów organizacji pozarządowych także w sektorze prywatnym i publicznym.

Rozwiązania prawne, czyli prewencja konfliktu interesów

W ostatnich latach wiele sytuacji, o których będzie mowa w tekście, zostało w jakiejś mierze uregulowanych prawnie bądź proceduralnie. Niektóre rozwiązania przeszły już nawet pewną ewolucję. Mam tu na myśli głównie przepisy ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie , które zakazywały organizacjom pożytku publicznego zakupu na szczególnych warunkach towarów i usług od podmiotów, w których uczestniczą członkowie danej organizacji. W nowelizacji z 2010 roku zostało dokładnie określone, że owymi szczególnymi warunkami są ceny wyższe niż rynkowe i nierówność w traktowaniu podmiotów trzecich i tych związanych z daną organizacją. Wcześniej mogło się wydawać, że przy pewnych interpretacjach przepisy prawa stanowią, iż nawet po niezwykle korzystnych cenach nie można kupować towarów i usług od osób związanych z organizacją .

Podobne regulacje dotyczą jeszcze szeregu innych sytuacji. Dyskusyjne może być, czy są one bezpośrednio związane z konfliktem interesów. Chodzi bardziej o niewykorzystywanie organizacji o charakterze publicznym do finansowania prywatnych interesów. Sprawy te jednak są bardzo bliskie i dla porządku warto o nich wspomnieć. Ustawa stanowi zatem, że niemożliwe jest:
–    udzielanie pożyczek lub zabezpieczania zobowiązań majątkiem organizacji w stosunku do jej członków, członków organów lub pracowników oraz osób, z którymi członkowie, członkowie organów oraz pracownicy organizacji pozostają w związku małżeńskim, we wspólnym pożyciu albo w stosunku pokrewieństwa lub powinowactwa w linii prostej, pokrewieństwa lub powinowactwa w linii bocznej do drugiego stopnia albo są związani z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli, zwanych (…) „osobami bliskimi”;
–    przekazywanie majątku na rzecz ich członków, członków organów lub pracowników oraz ich osób bliskich, na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich, w szczególności, jeżeli przekazanie to następuje bezpłatnie lub na preferencyjnych warunkach;
–    wykorzystywania majątku na rzecz członków, członków organów lub pracowników oraz ich osób bliskich na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich, chyba że to wykorzystanie bezpośrednio wynika z celu statutowego .
Ponadto w ustawie istnieją uregulowania dotyczące potencjalnego konfliktu interesów wewnątrz organizacji. Szczegółowo uregulowane jest umiejscowienie organu nadzoru – tak aby był on w stanie wypełniać swą kontrolną rolę. W związku z tym jego członkowie nie mogą być członkami organu zarządzającego ani pozostawać z nimi w związku małżeńskim, we wspólnym pożyciu, w stosunku pokrewieństwa, powinowactwa lub podległości służbowej .

Pewne przepisy dotyczące konfliktu interesów, a związane z organizacjami pozarządowymi, są obecne także w ustawie o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne . Dotyczą one jednak dosyć wąskiej grupy podmiotów. Zakazują bowiem osobom zajmującym kierownicze stanowiska państwowe i samorządowe bycia członkami zarządów fundacji prowadzących działalność gospodarczą .

Wiele uregulowań jest wprowadzanych bądź to lokalnie – w zasadach współpracy pomiędzy organizacjami pozarządowymi a władzami samorządowymi, bądź też w ramach poszczególnych źródeł finansowania. Przykładem może tu posłużyć warszawski program współpracy z organizacjami pozarządowymi , który w par. 8 punkcie 10 stanowi, że w skład zespołu opiniującego oferty konkursowe nie mogą wchodzić:
– przedstawiciele organizacji, których oferta opiniowana jest przez ten zespół;
– osoby, których udział w opiniowaniu ofert może powodować konflikt interesów.

Innym sposobem jest wymóg podpisywania deklaracji bezstronności przez oceniających wnioski ekspertów – bądź to opierającej się na ogólnych stwierdzeniach, np.: Jeżeli w trakcie trwania procedury oceny/wyboru projektów zaistnieją okoliczności mogące budzić uzasadnione wątpliwości co do mojej bezstronności w ocenie wybranych projektów ze względu na mój formalny lub nieformalny związek z podmiotem zgłaszającym projekt lub osobisty udział w procesie jego przygotowania – bezzwłocznie wstrzymam się z wyrażaniem opinii i dokonaniem oceny tego projektu. Zaistnienie opisanej okoliczności zgłoszę Przewodniczącemu Rady przed rozpoczęciem procesu oceny i rekomendacji projektów”. bądź też bardzo szczegółowo opisującej, na czym konflikt interesów może polegać:

–    na związaniu stosunkiem pracy z którymkolwiek podmiotem składającym wniosek w konkursie;
–    na świadczeniu pracy w okresie roku poprzedzającego dzień złożenia oświadczenia na podstawie stosunków cywilnoprawnych dla któregokolwiek podmiotu składającego wniosek w konkursie;
–    na byciu w okresie roku poprzedzającego dzień złożenia oświadczenia członkiem organów zarządzających i nadzorczych któregokolwiek podmiotu składającego wniosek;
–    na byciu połączonym z osobą przygotowującą którykolwiek wniosek w konkursie związkiem małżeńskim, stosunkiem pokrewieństwa i powinowactwa do drugiego stopnia, opieki lub kurateli .
Ustanowienie wcześniejszych reguł dotyczących konfliktu interesów wydaje się stanowić dosyć skuteczną prewencję zmniejszającą ilość patologicznych sytuacji. Jednak regulacje są raczej wyrywkowe. Dotyczą jedynie niektórych organizacji, np. mających status pożytku publicznego lub fundacji prowadzących działalność gospodarczą, bądź też pojedynczych programów i miejscowości. Wciąż jest to za mało, a co ważniejsze – pomimo że takie uregulowania istnieją, nie rozpoczęła się szersza debata w sektorze pozarządowym – nie są zatem rozpowszechniane dobre praktyki, nie kształtuje się również postawa etyczna związana z unikaniem konfliktu interesów. Jednocześnie dzieje się rzecz zdecydowanie gorsza. O konflikcie interesów się szepcze. Przy okazji wyników konkursów dotacyjnych pojawia się erupcja podejrzeń wyrażanych na listach dyskusyjnych i w komentarzach do artykułów. Są to zjawiska negatywnie wpływające na budowę wiarygodności organizacji pozarządowych i zaufania pomiędzy nimi, a także wobec władz publicznych. Zwłaszcza że to, o czym się szepcze, przynajmniej w części przypadków, ma odzwierciedlenie w rzeczywistości.

Powstaje pytanie, czy kwestię trzeba dalej regulować prawnie i proceduralnie, czy wręcz przeciwnie – należy kształtować postawę zrozumienia problemu i niezgody na patologię. Parafrazując wnioski eksperta występującego na jednym ze spotkań dotyczących konfliktu interesów: legalistyczne podejście zakładające nadmiar regulacji może powodować poszukiwanie luk prawnych kosztem faktycznego trzymania się standardów etycznych. Wedle tego podejścia główną uwagę poświęcić należy kodeksom postępowania, które nie tylko zostaną przygotowane, ale przede wszystkim wejdą do powszechnego użytku, staną się przedmiotem dyskusji i będą wypełniane w sposób otwarty i jawny .

Obecnie jesteśmy w dobrym momencie, aby spełnić te postulaty. Temat pojawił się w propozycjach do zmian Karty Zasad Działania Organizacji Pozarządowych z 2010 roku, po raz pierwszy przygotowanej w roku 1996 i brzmi następująco: Unikanie konflikt interesów. W organizacjach pozarządowych szczególną wagę przywiązuje się do przejrzystych relacji oraz czystych intencji w działaniach osób zaangażowanych w pracę organizacji – tak zawodowo, jak i wolontarystycznie.

Co to jednak oznacza? Kiedy można obawiać się braku owych czystych intencji? Czy obawy mogą równać się pewności? Czy jeśli nie mamy złych intencji, to sprawa jest załatwiona, czy też istnieją powody, dla których należy stosować profilaktykę? Jeśli tak, to dlaczego mamy stosować profilaktykę, skoro mamy pewność, że nasze intencje są i będą czyste? Do tych pytań postaram się odnieść w niniejszym tekście.

Konflikt interesów na styku administracji publicznej i organizacji pozarządowych

Jednym z najczęściej podnoszonych przypadków konfliktu interesów jest przyznawanie dóbr publicznych organizacjom, w których działania zaangażowane są w jakiś sposób osoby decydujące o przyznaniu środków. W powszechnym odbiorze jest to „kolesiostwo”, powstaje przekonanie, że ci, którzy nie mają „pleców”, środków nie otrzymują, że w ogóle nie warto się starać oraz że niepokorni i krytycy będą ukarani. Sytuacja przyznawania środków zaufanym, a więc często powiązanym z władzami, organizacjom niekoniecznie musi oznaczać marnowanie środków publicznych. Ma jednak prawie zawsze bardzo negatywne skutki społeczne, zmniejszając zaangażowanie i zaufanie zarówno do władz, jak i do innych organizacji. Będzie to widoczne zwłaszcza w sytuacji, gdy nagradzana organizacja stanie się monopolistą w świadczeniu pewnego rodzaju usług i nie przebije się żaden alternatywny pomysł.

Przyjrzyjmy się kilku przykładom i związanym z nimi potencjalnym konsekwencjom społecznym, a także rozwiązaniom przyjętym na poziomie lokalnym.

Pierwsza sytuacja zdarzyła się w około siedmiotysięcznym mieście. Burmistrz zdecydował się na przyznawanie środków organizacjom pozarządowym w trybie konkursowym. Jednak szybko okazało się, że organizacje słabo się wywiązały z obowiązków sprawozdawczych, a kontrola z Regionalnej Izby Rachunkowej ściągnęła na Burmistrza wiele kłopotów. W związku z tym Burmistrz postanowił, że nie będzie więcej organizował konkursów, założył własną fundację i zatrudnił w niej najzdolniejszych młodych ludzi w mieście. Fundacja bardzo dobrze i sprawnie prowadziła powierzone zadania w zakresie kultury, jednak problemem był brak nowych, alternatywnych pomysłów. Osoby skupione w Fundacji miały wiele pomysłów na rozwój miasta i wykorzystanie jego walorów, jednak nie były w stanie realizować ich w istniejących ramach instytucjonalnych. Dosyć szybko założyły własną organizację i zaczęły zdobywać środki na zewnątrz gminy, organizując liczne wydarzenia kulturalne dla mieszkańców i turystów. Aktywiści czuli jednak, że jest wiele więcej do zrobienia, i że miasto powinno wspierać działalność mieszkańców. Pomimo namów Burmistrz uparcie odmawiał rozmowy na temat otwarcia systemu. W końcu najbardziej aktywna organizacja w mieście zebrała wszystkie swoje doświadczenia i udała się na sesję Rady Miasta, żeby pokazać, ile wnoszą dodatkowych środków, co zrobili w ciągu poprzedzających trzech lat i jak skorzystali na tym mieszkańcy. W rezultacie Rada postanowiła zobowiązać Burmistrza do przekazywania środków tej organizacji, pod warunkiem, że drugie tyle wniesie ona ze środków zewnętrznych. Co więcej, z czasem organizacja ta zaczęła udzielać dotacji nowym inicjatywom w mieście i wspierać je administracyjnie. Liczba inicjatyw rosła, aktywność mieszkańców także, a miasto rozkwitało.

Inny przypadek dotyczy miasta znacznie większego. Ponadsiedemdziesięciotysięcznego. Prezydent tego miasta był bardzo krytykowany przez jedną z lokalnych organizacji monitorujących jego działania za przyznawanie środków klubowi sportowemu, któremu przewodniczyła jego żona. Organizacja argumentowała, że nie jest dobrze, iż miasto wspiera tylko sport zawodowy i podkreślała, że może to być związane z osobą żony prezydenta. Prezydent natomiast twierdził, że skoro klub jest dobry, to trzeba mu dawać pieniądze i że przecież się z żoną z tego powodu nie rozwiedzie. Na tym jego działania się nie skończyły. Przeszkadzały mu pytania i wątpliwości podnoszone przez monitorującą organizację, rozpoczął więc działania mające obniżyć jej wiarygodność – szkalował ją w samorządowej prasie i interweniował u jednego ze sponsorów zewnętrznych.

Na koniec przytoczę przykład podjęcia działań prewencyjnych bez zrozumienia ich istoty i sensu. Wysoki urzędnik w jednym z miast, mający wpływ na przyznawanie dotacji organizacjom pozarządowym, sam pochodził z trzeciego sektora. Przez kilkanaście lat był związany z wieloma organizacjami. Niektóre były dla niego szczególnie ważne. Przejście do urzędu wiązało się z szeregiem nowych sytuacji. Jedną z nich było formalne wycofanie się z szeregów pozarządowych. Miał jednak ogromne poczucie krzywdy. Bezpośrednią przyczyną wycofania się z pozarządowego świata były obawy przed atakiem opozycyjnych radnych . Pozostał z poczuciem niesprawiedliwości i niepotrzebnego gestu. Jak również z brakiem pewności, czy to, co zrobił, uchroni go przed atakami.

Co mają wspólnego te wszystkie sytuacje? Przede wszystkim dotyczą one decydentów, którzy mają wpływ na przyznawanie środków z publicznej kasy. W zasadzie żadna z tych sytuacji nie jest regulowana przez prawo. Być może byłaby, gdyby fundacja, której prezesem był burmistrz – w pierwszym z opisanych przypadków – prowadziła działalność gospodarczą. Jednak taka sytuacja nie wystąpiła i wszystko działo się zgodnie z prawem. A jednak te sytuacje budziły niezadowolenie społeczne – czy to organizacji szukających innowacji, czy to organizacji patrzących władzy na ręce. Dawały też argument opozycji. Można sobie jedynie wyobrażać, jak duże było niezadowolenie i plotki w środowisku tych, którzy otwarcie nie występowali przeciw tym sytuacjom. Każdą z powyższych sytuacji jakoś rozwiązano, przy czym te rozwiązania mogły znacząco wpływać na poziom zaufania społecznego. W pierwszym wypadku przyczyniły się do wzrostu aktywności, w drugim – do jej pacyfikacji. W trzecim – wpłynęły negatywnie na wizerunek osoby, która próbowała uniknąć konfliktu interesów, obawiając się ataku opozycji i nie rozumiała, że jest to koszt budowania zaufania społecznego w każdym demokratycznym porządku.

W każdym z tych wypadków konflikt interesów jest dosyć łatwy do zdefiniowania. Burmistrza, który jest prezesem organizacji otrzymującej środki z miejskiej kasy, na pewno dotyczy konflikt interesów. Bezpośrednio bowiem korzysta – nawet jeśli nie otrzymuje wynagrodzenia z tych środków – z efektów własnej decyzji. W pewnym sensie podobny jest przypadek ostatni. Mamy tu jednak istotą różnicę – urzędnik, o którym mowa, był jedynie szeregowym członkiem organizacji, z czego musiał zrezygnować. Można zatem zapytać, czy to nie jest przesada. A co z rodzinami decydentów – czy rzeczywiście jest tak, że gdybyśmy stworzyli świat idealny, pozbawiony konfliktu interesów, uzyskalibyśmy więcej dobrych efektów? Czy nie pozbawilibyśmy się energii wynikającej ze wspierania się małżonków czy partnerów? Czy dzieci miałyby szanse na kontynuowanie misji rodziców? Przecież nie zawsze sytuacja wybierania kogoś bliskiego oznacza wybranie kogoś wykonującego pracę gorzej i za wyższe pieniądze. Znacznie częściej będzie być może odwrotnie. Jednak nie należy zapominać, że nie tyle chodzi o legalność postępowania, ile o wykreowanie podejrzenia o nieczyste intencje. Poddanie osądowi nie tylko rzeczywistych działań, ale także społecznego odbioru tych działań wydaje się, jeśli chodzi o organizacje pozarządowe, najbardziej sensowne . Wyważając pomiędzy standardami a efektywnością musimy nastawić się na myślenie długoterminowe i korzyści na innych polach – nie tylko ekonomicznym, ale także społecznym.

Konflikt interesów w sektorze pozarządowym

Nieco podobna sytuacja, dotycząca decydowania o publicznych środkach, pojawia się w przypadku wszelkiego rodzaju ciał konsultacyjnych, doradczych czy przy ocenianiu wniosków o dotację. Kilka lat temu doznałam szoku dowiedziawszy się, że osoba, która pełniła rolę asesora w jednym z największych programów dotacyjnych w Polsce, nie tylko otrzymała je dla swojej instytucji z tego konkursu, ale – co ważniejsze – pracowała później w kilku kolejnych nagrodzonych projektach jako ekspertka. Powszechne było w owym czasie argumentowanie, że jeśli asesor nie ocenia swojego wniosku, to przecież wszystko jest w porządku. Argumenty wskazujące na ograniczoną ilość środków i konkurencyjność propozycji, które być może ekspert będzie oceniać, powodowały komentarze o przesadzie i nieżyciowości rozwiązań.

Kilka lat później sprawę uregulowano kompleksowo, ale powstał inny dylemat. Ostre warunki dotyczące konfliktu interesów sprawiły, że w przypadku niszowych dziedzin z oceny wyłączona została praktycznie każda osoba, która miała jakąkolwiek wiedzę merytoryczną. Przypadek ten dotyczył być może działań kontroli społecznej finansowanych z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Jest to bowiem dziedzina dosyć wąska, specjalistyczna i młoda. W zasadzie każdy, kto miał na jej temat wiedzę, zetknął się z którąś z aplikujących organizacji. Tymczasem oświadczenie o bezstronności wymagało deklaracji, że już na rok wcześniej nie wykonywało się żadnej pracy – obojętnie na podstawie jakiej umowy – na rzecz podmiotów biorących udział w konkursie. W ten sposób ocena trafiła prawie wyłącznie w ręce urzędników. Tematyka konkursu dotyczyła kontrolowania pracy urzędów (sic!). Tym samym rozwiązanie, które z założenia miało likwidować patologie – oświadczenie o bezstronności ekspertów – nie wytrzymało zetknięcia z rzeczywistością . Wydaje się, że tekst tej deklaracji wymaga przemyślenia, jeśli sytuacja podobnie wygląda w innych dziedzinach.

Wpływ, jaki mają organizacje na rozdawanie środków publicznych, pojawia się także w różnego rodzaju komitetach monitorujących, komisjach dialogu społecznego i grupach roboczych. Mogą one bądź to wpływać na wybór priorytetów dotyczących polityki społecznej, które będą finansowane w kolejnym roku czy latach, bądź też szczegółowo ustanawiać kryteria przyjmowania wniosków w konkursach. Dlatego właśnie Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych od lat zajmuje się uświadamianiem nam wszystkim i bezpośrednio zainteresowanym, jakie są obowiązki osób zasiadających w tych ciałach. Można by wprawdzie postulować ich całkowite wyłącznie się z konkursów, jednak podobnie jak w wypadku deklaracji bezstronności rozwiązanie to okazałoby się całkowicie nieżyciowe i pozbawiałoby stronę społeczną jakiegokolwiek wpływu na podejmowane decyzje. Praca w komitetach jest bowiem działaniem nieodpłatnym. A zatem koszt pracy pracownika ponosi organizacja. Robi to w interesie wspólnym. Nie można jednak od niej wymagać, żeby w interesie wspólnym nie ubiegała się o środki, których kryteria przynajmniej częściowo były ustanawiane przez przedstawiciela w komitecie. Lepszym rozwiązaniem wydaje się poddawanie się tych przedstawicieli kontroli społecznej, jawność ich działania i sprawozdawczość oraz konsultowanie różnych rozwiązań ze środowiskiem pozarządowym.

Oczywiście może się zdarzyć, że ktoś zawiedzie pokładane w nim zaufanie. Tego niestety nie da się uniknąć, jednak zapobieganie konfliktowi interesów nie może doprowadzić do paraliżu wszelkiej działalności. Wydaje się, że lepiej jest działać i dbać o standardy oraz przejrzystość tego działania, a także być rozliczanym.

Jedną z bardziej istotnych kwestii w przypadku konfliktu interesów jest to, że rozwiązania są poniekąd bolesne. Często trzeba zrezygnować z ważnego dla nas dobra, aby wybrać dobro publiczne. Takie są jednak reguły życia publicznego.

Specyficznym przypadkiem, który warto w tym kontekście poruszyć, jest działalność organizacji zajmujących się kontrolą społeczną. Są to organizacje, które wskazują instytucjom publicznym nieprawidłowości w ich działaniu bądź obszary wymagające naprawy. Aby być skutecznymi i budzić społeczne zaufanie, muszą unikać konfliktu interesów w sposób bardziej restrykcyjny niż inne podmioty. Każde działanie, które mogłoby wskazywać na ich stronniczość, przyczynia się do osłabienia ich siły. Dlatego organizacje takie tworzą własne kodeksy etyczne – czy to indywidualne – jak Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich , czy w postaci Karty Zasad Organizacji Monitorujących Działalność Administracji Publicznej . Stronniczość natomiast może pojawiać się w wypadku, gdy działania organizacji zmierzają do przejęcia władzy lub gdy w wyniku krytyki władz publicznych organizacja zyskuje finansowanie w wywalczonym dla siebie obszarze.

Konflikt interesów na styku sektora prywatnego i organizacji pozarządowych

Podobne dylematy pojawiają się na styku sektora pozarządowego i prywatnego. Tutaj także pojawia się szereg sytuacji związanych z kupowaniem dóbr i usług w firmach czy u osób związanych z osobami pracującymi w organizacjach pozarządowych. Dla własnego dobra i przejrzystości organizacje powinny zadbać o przygotowanie zasad dotyczących tej sfery swojej działalności. Rozważmy kilka przykładów z życia, które pokazują, jakie dylematy należy rozstrzygać.

Typowym przykładem jest konieczność znalezienia przez organizację specjalisty w jakiejś dziedzinie pomimo braku środków. Naturalnym sposobem poszukiwania jest wtedy odwoływanie się do kręgu najbliższych osób. Wykonują one pracę za darmo – z przyjaźni, przekonania czy chęci pomocy. Czy to jednak oznacza, że musimy im się zrewanżować, gdy będziemy mieć środki na zapłacenie za wykonaną pracę i zamówić u nich kolejną pracę? Czy bardziej w porządku będzie, jeśli dla czystości sytuacji kolejne zlecenie zamówimy u kogoś innego? Co wtedy zyskamy, a co stracimy?

I znów musimy rozważyć tę konkretną sytuację. To, czy byliśmy z pracy zadowoleni, czy warto budować na tym, co już się wydarzyło – czy nauczyliśmy się na przykład wspólnego języka, czy coś dostaliśmy dodatkowo – w postaci zaangażowania kolejnych osób w naszą działalność. Czy ta współpraca buduje naszą wiarygodność, czy ją osłabia.

Innym zetknięciem sektora prywatnego i pozarządowego są patologiczne sytuacje, które zaistniały przy okazji afery tak zwanych eko-haraczy, gdy organizacje za hojnym wynagrodzeniem odstępowały od protestów przeciw inwestycjom. Firmy zainteresowane wykonaniem swoich planów były gotowe płacić ze względu na straty finansowe, które i tak ponosiły przy wstrzymywaniu inwestycji. Organizacje twierdziły, że i tak jedynie opóźniają budowę, a za otrzymane środki są w stanie podejmować szerokie działania edukacyjne. Pytanie – z jaką wiarygodnością i jakie wartości przekazując?

Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku, gdy firmy, w zamian za darowizny, wymagają reprezentowania swoich interesów przez organizacje bądź zaświadczania o swojej etyczności. Sponsorowanie działalności organizacji pozarządowej przez sektor prywatny jest jak najbardziej chwalebnym i przyszłościowym rozwiązaniem. Obaj partnerzy muszą mieć jednak czyste intencje podejmując współpracę. Organizacje pozarządowe, poprzez swój wizerunek dbania o interes publiczny, nie mogą podejmować się reprezentowania partykularnych interesów swoich sponsorów. W Polsce zjawisko to jest stosunkowo młode – najczęściej pojawia się w przypadku organizacji pacjenckich finansowanych przez koncerny farmaceutyczne . Pojawiła się też niewyjaśniona do końca sprawa organizacji zajmującej się kontrolą społeczną, która prowadziła audyty firm będących jej sponsorami i wystawiała im certyfikaty przejrzystości. W wielu krajach zjawisko to się nasila i dlatego ważne jest dyskutowanie o tym, co można zrobić dla sponsora, a co budzi znaczne wątpliwości etyczne .

Kodeksy kontra prawo?

Jak już zostało powiedziane, szczegółowe prawo jest w dziedzinie zapobiegania konfliktowi interesów niewystarczające, często nawet niewskazane. Dlatego zazwyczaj mówi się w takich wypadkach o tworzeniu kodeksów etycznych dla środowisk czy wybieraniu osób, które mogą pomóc rozważyć sprawę i coś doradzić. Pierwsze rozwiązanie zwraca uwagę osób dotkniętych daną sytuacją na to, że istnieje problem wart zastanowienia się – oczywiście pod warunkiem, że dana osoba zna kodeks swojego środowiska. Znajomość kodeksu rodzi się podczas dyskusji o tym, co oznaczają jego poszczególne zobowiązania. Kodeks, który daje jakiekolwiek wskazówki, to kodeks dyskutowany. W większości przypadków nie rozstrzygnie bowiem naszej konkretnej sytuacji i pytań, które sobie zadajemy. Spójrzmy na fragment Kodeksu Etyki Pracowników Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy:

Zasada uczciwości i rzetelności
(…) W przypadkach konfliktu interesów w sprawach prywatnych i urzędowych pracownik wyłącza się z działań mogących rodzić podejrzenia o stronniczość lub interesowność, a także nie podejmuje żadnych prac oraz zajęć, które pozostawałyby w sprzeczności z wykonywanymi obowiązkami (…).

Nie przesądza on, czym jest sam konflikt interesów. Nie rozstrzyga tego również zdanie mówiące o działaniach mogących rodzić podejrzenia o stronniczość lub interesowność. Takie podejrzenia, zwłaszcza w przypadku ostrej walki politycznej, która odbywa się w wielu gminach, oraz w sytuacji, gdy pojawia się frustracja autorów odrzuconych ofert, pojawią się prawie na pewno. Wtedy jako konflikt interesów może zostać zdefiniowany związek z organizacją pozarządową, który został zakończony kilka lat wcześniej. Każda osoba, która ma świadomość istnienia zjawiska konfliktu interesów, powinna zatem podejmować działania profilaktyczne. Mieć świadomość, gdzie sięgają jej decyzje, kto może na nich zyskać lub stracić, i podjąć działania wyjaśniające wobec swoich przełożonych, ale także lokalnej społeczności, jaka jest jej pozycja w danej sprawie – np. zrezygnować oficjalnie z członkostwa we wszystkich organizacjach ubiegających się o środki miejskie czy też ujawnić, z jakimi organizacjami związana jest jej rodzina.

Nie ma tutaj rozwiązań uniwersalnych, gdyż każda sytuacja i społeczność jest inna. Każda sprawa ma swój indywidualny wymiar. Czasem jedynie pracujemy w urzędzie, ale nie mamy bezpośredniego wpływu na decyzje o finansowaniu. Możemy je jednak mieć nieformalnie i taka sytuacja również powinna podlegać naszemu rozważeniu. W innym wypadku – co często zdarza się w małych gminach – jest zbyt mało ludzi, aby można było stosować tak ostre zasady jak w Warszawie, gdzie od pracownika żąda się natychmiastowego wyłączenia się ze sprawy. Zapisy kodeksów są wtedy zazwyczaj nieco bardziej łagodne, pozostawiając możliwość elastycznego dostosowania do sytuacji – przykładem może być tutaj około siedmiotysięczny Cieszanów:
Pracownik samorządowy nie wykorzystuje kontaktów służbowych dla własnych celów, a jego postępowanie w kontaktach zawodowych jest wolne od podejrzeń o interesowność i korupcję .

Z powodu ogólności zapisów kodeksowych i trudności interpretacyjnych dobrze jest, gdy w instytucjach czy środowiskach są jakieś osoby, które mogą pomóc rozwiązać daną kwestię i zastanowią się nad sprawą wspólnie z osobą, która obawia się, że znalazła się w sytuacji konfliktu interesów.

Nie należy jednak popadać w zbytni relatywizm. A przede wszystkim – intencja musi być szczera. Spotkałam się kiedyś z sytuacją, gdy osoba pracująca w instytucji publicznej zapytała, czy musi zrezygnować z prezesowania organizacji, którą wcześniej sama tworzyła. Nie miałam przekonania, że trzeba rezygnować, gdyż pozornie wyglądało na to, że wpływ tej osoby na przyznawane organizacji środki jest praktycznie żaden. Starałam się jednak nad kwestią zastanowić solidnie, zadając dodatkowe pytania. W pewnym momencie usłyszałam: Nie po to pracuję w tej instytucji, żeby nie pilnować spraw swojej organizacji. A zatem intencja nie była szczera, a wpływ istniał w sposób nieformalny. Dlatego osoba, która szczerze pragnie rozstrzygnąć problem etyczny, powinna zadać sobie kilka uniwersalnych pytań, zanim podejmie decyzję, co robić w sytuacji ewentualnego konfliktu interesów.

Pierwsze i podstawowe – czy inne podmioty mają takie same szanse na złożenie swojej oferty, ocenienie jej i przyjęcie do realizacji, jak ten związany z osobą decydującą? Czy osoba decydująca jest bezpośrednio zaangażowana w samo przydzielanie środków? Jeśli nie, to czy osoby oceniające będą potrafiły zachować obiektywizm, czy też będą zgadywały życzenia kolegi czy koleżanki. Kolejnym sposobem jest ujawnianie swoich interesów i poddawanie ich tym samym pod osąd społeczny. To bardzo istotne, gdyż może przyczyniać się do budowania zaufania i wpływania na inne osoby i ich standardy etyczne. Może też weryfikować szczerość naszych intencji.

Wnioski na przyszłość

Podsumowując niniejsze rozważania o konflikcie interesów mam w pamięci słowa usłyszane przed laty na pewnej konferencji. Osoba prowadząca prezentację zadawała uczestnikom pytania, kiedy konflikt interesów się zaczyna, a kiedy kończy. Był to rodzaj wyliczanki typu: czy jeśli decyzja wpływa na los małżonka bądź partnera życiowego, trzeba podejmować działania zapobiegające konfliktowi interesów, czy nie zawsze. A co się dzieje, gdy sprawa dotyczy dzieci kuzynów? A co jeśli mamy do czynienia z rodziną szwagierki? A co jeśli skorzysta z naszej decyzji daleka rodzina szwagierki mojej szwagierki itd. . Ćwiczenie to, jak sądzę, miało uświadomić uczestnikom, że przy okazji konfliktu interesów nie daje się zastosować żadnego automatyzmu, choć oczywiście pewien rdzeń powinien być jasny i stosowany prewencyjnie. Nie zwalnia nas to jednak z myślenia o zjawisku znacznie szerzej.

Czytając swoje rozważania zawarte w niniejszym tekście kilka razy musiałam się zastanawiać, czy rzeczywiście jestem przekonana co do własnych konkluzji. I muszę przyznać, że konieczność ich konkretyzacji stanowi dla mnie pewien dyskomfort. Dzielę się tą wątpliwością, żeby podkreślić, jak ważne jest dyskutowanie i szukanie jak najlepszych rozwiązań świadomie przyjmowanych przez tych, którzy im podlegają. Część proponowanych w tekście rozstrzygnięć dylematów odbiega bowiem od moich poglądów, które są w kwestii rozwiązywania sytuacji konfliktu interesów znacznie bardziej radykalne. Zdaję sobie jednak sprawę z tego, że wynika to z doświadczeń organizacji strażniczej, w której działam. Nie w każdej sytuacji są one jednak możliwe do zastosowania. Intencją niniejszego tekstu jest wskazanie, jak ważne jest uświadomienie sobie istotnej roli prewencji i myślenia o konflikcie interesów w budowaniu wiarygodności sektora pozarządowego. Nasze cele nie są wyizolowane z misji publicznej. Ta zaś często nakazuje szersze spojrzenie i zakazuje dążenia do efektywności za wszelką cenę. Wydaje się, że pomimo trudnych warunków, w których działamy, niedoboru środków i zepsucia standardów życia publicznego, to właśnie my – trzeci sektor – powinniśmy budować nową jakość. I do dyskusji o tej nowej jakości – której częścią jest rozumienie, czym jest konflikt interesów – wzywam pisząc niniejszy tekst!

Autorka: Katarzyna Batko-Tołuć, Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich