Umowa społeczna na rzecz kultury

Uznając, że kultura musi być przedmiotem szczególnej narodowej troski i wspólną odpowiedzialnością państwa i obywateli, Rząd Rzeczpospolitej Polskiej reprezentowany przez Prezesa Rady Ministrów pana Donalda Tuska i ruch społeczny Obywatele Kultury roku podpisali 14 maja 2011 Pakt dla Kultury – umowę społeczną, która określiła zakres zobowiązań państwa w dziedzinie kultury i edukacji kulturalnej. Podpisanie Paktu dla Kultury zainicjowało dialog na temat założeń polityki kulturalnej państwa nakierowanej na trwałe pobudzanie podmiotowej aktywności w procesie społecznej zmiany, wyzwalającej rozwojowe zasoby ludzkiej inicjatywy, innowacji i twórczości.

Kim są Obywatele Kultury?

Obywatele Kultury to nieformalny i dobrowolny ruch obywatelski na rzecz zmiany zasad zarządzania kulturą i finansowania jej.  Obywatele Kultury nie są ruchem politycznym ani beneficjentem budżetu państwa. W Ruch ten zaangażowane są osoby działające od wielu lat na polu kultury, prowadzące działalność kulturalną, dyrektorzy i wicedyrektorzy placówek i jednostek kultury, prezesi i działacze związków i organizacji twórczych i pozarządowych, artyści, ludzie, którzy tworzą, ale i są odbiorcami sztuki, a także każdy, kto podpisując się pod postulatem przeznaczenia 1% z budżetu państwa na kulturę czuje się Obywatelem Kultury.

My, Obywatele Kultury, jesteśmy przekonani, że kultura i edukacja są fundamentem rozwoju nowoczesnego i demokratycznego społeczeństwa Inwestycje w kulturę i edukację są w istocie inwestycją w kapitał społeczny i cywilizacyjną szansą dla Polski.

Badania dowodzą, że istnieje ogromna dysproporcja pomiędzy potencjałem i aspiracjami polskiego społeczeństwa a poziomem nakładów na edukację i kulturę. Trudno znaleźć racjonalne uzasadnienie dla oszczędności w tej dziedzinie, można natomiast wykazać, że prorozwojowe nakłady w sferze kultury i edukacji usuwają bariery wzrostu w innych obszarach życia społecznego i gospodarczego.

W trosce o dobro wspólne i przyszłe pokolenia, proponujemy działania na rzecz unowocześnienia sektora kultury i edukacji oraz systemu ich finansowania. Jesteśmy przekonani, że poszerzenie dostępu do dóbr kultury oraz rozwój twórczych kompetencji obywateli mają podstawowe znaczenie dla przyszłości kraju, a kultura i edukacja kulturalna nie tylko mogą i powinny służyć zrównoważonemu rozwojowi, ale są jego warunkiem. Pakt dla Kultury jest programem dobrej, rozumnej przyszłości.

Co wynika z Paktu dla Kultury?  Jego najważniejsze postulaty

Trzeba zwiększyć dostęp do kultury, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach i podjąć działania zapobiegające wykluczaniu z kultury.

Konieczne jest podnoszenie kompetencji kulturalnych obywateli, dlatego program promocji czytelnictwa i edukacja kulturalna to najważniejsze dziś wyzwania dla państwa i jego instytucji.

Najefektywniejszym narzędziem wyrównywania szans w dostępie do kultury i edukacji jest telewizja publiczna. Z tego względu musi być gruntownie zreformowana i wyposażona w środki na wypełnianie swojej misji.

Państwo powinno wspomagać, a nie organizować życie kulturalne obywateli. Z tego względu należy wspierać inicjatywy społeczne, zagwarantować równe prawa w konkursach grantowych dla instytucji, organizacji pozarządowych i podmiotów prywatnych.

Kompetencje językowe i kulturowe zależą od systemu edukacyjnego. Ruch Obywatele Kultury i strona rządowa uznają konieczność reformy oświaty i zwiększenia nakładów na edukację obywatelską, medialną i kulturalną.

Trzeba zachęcać i włączać Polaków w działania na rzecz dobra wspólnego. Niezbędne jest wyodrębnienie środków na inicjatywy obywatelskie.

Państwo, stając na straży wolności słowa i wolności twórczej, ma obowiązek wspierania także sztuki krytycznej, eksperymentalnej oraz działalności kulturalnej skierowanej do obywateli o różnym światopoglądzie.

 Pakt podpisany i co dalej?

Po udanym Kongresie Obywateli Kultury w 2011 roku, przyszła pora na postawienie kolejnych konkretnych kroków. Postulaty zawarte w Pakcie trzeba było przełożyć na konkretne działania, podzielić na prace podzespołów i przystąpić do ich faktycznej realizacji.

Jako pierwszy powstał Zespół do spraw Paktu dla Kultury, będący organem pomocniczym Prezesa Rady Ministrów. Powstał on jako konsekwencja podpisania Paktu, na mocy zarządzenia Prezesa Rady Ministrów. Celem Zespołu było wypracowanie sposobu realizacji postanowień Paktu dla Kultury.
Do zespołu należą przedstawiciele Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

W pracach Zespołu uczestniczył Piotr Frączak ówczesny prezes OFOP.

Podzespoły przy KPRM

Ukonstytuowało się 6 podzespołów tematycznych:

• legislacji i procedur,
• edukacji kulturalnej i czytelnictwa,
• mediów publicznych i domeny publicznej,
• równego dostępu do środków publicznych,
• reformy instytucji kultury, ds. funduszy UE i EOG.

OFOP przewodniczył dwóm zespołom ds. równego dostępu do środków publicznych oraz ds. funduszy UE i EOG. W każdym z podzespołów mieliśmy przedstawicieli organizacji pozarządowych i staramy się zbierać głos sektora w ważnych kwestiach dotyczących działalności organizacji na polu kultury.

Zespół przy MKiDN

Kolejnym powołanym zespołem był Komitet Społeczny do spraw Paktu dla Kultury przy MKiDN. Jego członkami prócz przedstawicieli administracji rządowej było 5 przedstawicieli Instytucji Kultury i Stowarzyszeń Twórczych, 5 osób reprezentujących Ruch Obywatele Kultury, 5 osób z Organizacji Pozarządowych i 5 z Samorządowych Instytucji Kultury. Zadaniem Komitetu jest monitorowanie procesu wdrażania postanowień Paktu dla Kultury, w tym opiniowanie projektów wydatków środków publicznych na kulturę wynikających ze wzrostu nakładów na kulturę określonego w §2 Paktu dla Kultury (Rząd zobowiązuje się podnieść poziom finansowania kultury z budżetu państwa do co najmniej 1% wszystkich wydatków budżetowych, poczynając od roku 2012, nie później niż w roku 2015. Do wydatków tych nie wlicza się środków europejskich i samorządowych).

W pracach Komitetu Społecznego uczestniczyła Weronika Czyżewska, przewodnicząc grupom ds. programów Domu Kultury+, Dom Kultury+ Interwencje (które ruszyły jako grantowe w Narodowym Centrum Kultury) oraz programowi Aktywność Obywatelska.

W 2020 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Piotr Gliński, bez wypowiedzenia samego Paktu, od roku 2016 r., jednostronnie zawiesił funkcjonowanie Komitetu Społecznego do spraw Paktu dla Kultury (3). Natomiast 13 sierpnia 2020 r., również jednostronnie zniósł Komitet odbierając moc obowiązującą rozporządzeniu go powołującemu (4).

Doszło tu do naruszenia szeregu zasad prawa. Przede wszystkim zasady demokratycznego państwa prawa tj. art. 2 Konstytucji. Minister Kultury zachował się w sposób nie licujący z postawą piastuna organu demokratycznego państwa, a bardziej jak przedstawiciel państwa autorytarnego. Jednostronność czynności Ministra, zawieszenie, a później zniesienie Komitetu tylko to potwierdza. Tym bardziej, że Pakt dla Kultury jako umowa jest czynnością dwustronną. Z kolei zawieszenie i likwidacja Komitetu jako organu powołanego Paktem świadczy o jednostronnym wypowiedzeniu przez organ władzy publicznej, bez zachowania poszanowania dla drugiej strony umowy, samego Paktu. Co więcej powołani członkowie i członkinie Komitetu Społecznego, składający się z przedstawicieli organizacji społecznych, artystów, samorządów, jednostek kultury dowiedzieli się o likwidacji owego zespołu z mediów. I w końcu jest to oczywiste naruszenie zasady pacta sunt servanda. Co sprawia, że zarówno organ jak i całe państwo przestaje być godne zaufania do siebie, na straży którego to – zgodnie z art. 2 Konstytucji i art. 8. § 1 K.p.a. – stać powinno.

Wpis jest kontynuacją działań w ramach Repozytorium – przeczytaj MKiDN: Zapowiedź odwołania trzech ciał dialogu (5).

• (Urz.MKiDN.2011.6.52)
• http://www.mkidn.gov.pl/media/docs/2015/20150422_Tekst_Paktu_dla_Kultury.pdf [dostęp z 21.08.2020 r.]
• https://repozytorium.ofop.eu/mkidn-zapowiedz-odwolania-trzech-cial-dialogu/?fbclid=IwAR2FDpdAysgLshzT8HfQQyyjatd7kxVIVAK7rLWCN3QAKyj-urXx0ksxQGY [dostęp z 21.8.2020]
• (Urz.MKiDN.2020.50)
• https://repozytorium.ofop.eu/mkidn-zapowiedz-odwolania-trzech-cial-dialogu/