“Praworządność i prawa podstawowe – wyzwania dla Polski w kontekście funduszy europejskich” – podsumowanie konferencji
Już wkrótce do Polski może trafić ponad 76 mld. euro przeznaczonych na wdrożenie Polityki Spójności na lata 2021-2027, oprócz środków UE w ramach Krajowego Planu Odbudowy. Realizacja przedsięwzięć będzie możliwa po zatwierdzeniu przez Komisję Europejską 8 programów krajowych oraz 16 regionalnych. W związku z naruszeniami reguły praworządności i praw podstawowych w Polsce istotną rolę odgrywać będą komitety monitorujące programy.
Co może się znaleźć w raporcie Komisji Europejskiej nt. praworządności w Polsce? Czy przestrzeganie praw podstawowych zapisanych w Karcie będzie warunkiem uruchomienia środków Unii Europejskiej? I czy grozi nam ich zablokowanie? O tym dyskutowali uczestnicy/-czki konferencji pt. “Praworządność i prawa podstawowe – wyzwania dla Polski w kontekście funduszy europejskich”, którą zorganizowaliśmy 6 lipca w Warszawie.
OFOP już kolejny raz – w nowej perspektywie finansowej angażuje organizacje w proces przygotowawczy, w tym prace nad Umową Partnerstwa pomiędzy Polską a Unią Europejską oraz przygotowanie programów krajowych i regionalnych. Po informacji o zatwierdzeniu Krajowego Planu Odbudowy oraz Umowy Partnerstwa (30 czerwca 2022 r.) obecnie programowanie wkracza w kluczową fazę i już wkrótce do Polski może trafić ponad 76 mld euro przeznaczonych na wdrożenie Polityki Spójności UE na lata 2021-2027.
6 lipca 2022 r. odbyła się w Warszawie konferencja pt. “Praworządność i prawa podstawowe – wyzwania dla Polski w kontekście funduszy europejskich”, jako wydarzenie otwarte, ale jednocześnie towarzyszące Walnemu Zebraniu członków OFOP. Dyskusje podczas spotkania pokazały zainteresowanym, że czeka nas “gorące lato”, a później kolejnych kilka lat w kontekście działań przygotowawczych do efektywnego monitorowania programów finansowanych z funduszy europejskich. Z uwagi na wyzwania związane z praworządnością i prawami podstawowymi wymagać będzie to od społeczeństwa obywatelskiego mobilizacji, zaangażowania merytorycznego, ale też organizacyjnego. Zdajemy sobie sprawę, że okres wakacyjny nie służył obecności na miejscu, zatem zainteresowanych, którzy nie mogli wziąć udziału w wydarzeniu, zachęcamy do obejrzenia relacji online – https://youtu.be/1zSoxWifGws
Konferencję otworzył profesor Adam Bodnar, który swoim wystąpieniem zwrócił uwagę, jak ważne jest, aby fundusze europejskie wspierały działania organizacji pozarządowych, które bezpośrednio związane są z ochroną podstawowych praw oraz z umacnianiem praworządności. Chodziłoby zatem o wzmacnianie wszystkich tych wartości, które wprost wynikają z art. 2 TUE. 1[LINK] Moment utworzenia i przyjęcia europejskiego funduszu wartości (Program “Obywatele, Równość, Prawa i Wartości” – ang. CERV), 2[LINK] jak zwrócił uwagę Adam Bodnar, to przełom w strategii Unii Europejskiej, kluczowy dla przetrwania wartości europejskich, a także samej Unii Europejskiej w obecnym jej kształcie. Organizacje społeczne, zdaniem profesora, powinny być wzmacnianie w pracy na rzecz ochrony podstawowych praw i wolności na co dzień, w innym przypadku wartości demokratyczne w Polsce (a także w Europie) mogą być zagrożone. W swoim wystąpieniu, które wprowadziło uczestników i uczestniczki w tematykę relacji funduszy UE i praworządności Adam Bodnar podkreślał wagę Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. 3[LINK] Jest to dokument o fundamentalnym znaczeniu dla praworządności i praw obywatelskich w Polsce, wyznacza również standardy w procesie legislacyjnym. Jak podkreślił profesor, wszystkie działania finansowane ze środków Unii Europejskiej muszą odzwierciedlać kluczowe wartości Karty. Adam Bodnar wskazywał na znaczenie Karty także w kontekście przyszłości demokracji europejskiej i na konieczność rozszerzenia Karty o kolejne prawa i wolności (więcej: inicjatywa Ferdinanda von Schiracha 4[LINK]).
Kolejna prelegentka, Giada Negri, ekspertka European Civic Forum (ECF) 5[LINK], wskazywała na rolę społeczeństwa obywatelskiego na poziomie europejskim, w szczególności w kontekście wyzwań związanych z atakiem na podstawowe wartości europejskie oraz naruszeniami praw człowieka. Negri mówiła m.in. o negatywnych dla praw i wolności zjawiskach występujących we wszystkich krajach Unii Europejskiej, jak centralizacja władzy czy kryzys zaufania do demokracji. Podkreślała, że stworzona w 2018 roku platforma Civic Space Watch 6[LINK] rejestruje regularne ataki na przedstawicieli i przedstawicielki społeczeństwa obywatelskiego, a w szczególności na osoby walczące o prawa podstawowe. Dane zbierane przez Civic Space Watch pokazują kurczenie się przestrzeni dla społeczeństwa obywatelskiego i partycypacji publicznej. Negri przedstawiła również rolę nowych mechanizmów wdrożonych na poziomie Unii Europejskiej, takich jak np. Raport dotyczący praworządności i zachęciła organizacje społeczeństwa obywatelskiego do angażowania się w procesy partycypacyjne związane z powstawaniem tego dokumentu 7[LINK]. Samo monitorowanie wyzwań, zdaniem Negri, nie jest jednak wystarczające, konieczne jest wzmacnianie demokratycznych instytucji i aktorów. Temu służyć ma wystosowany do Ursuli von der Leyen apel, podpisany przez ponad 300 instytucji z całej Europy, do poparcia którego zaprasza European Civic Forum. 8[LINK]
Następnie Iwona Janicka zrelacjonowała działania Sieci OFOP ds. partnerstwa i funduszy europejskich, mające na celu zapewnienie prawidłowego realizowania celów polityki spójności. Ekspertka OFOP wskazała na rolę Umowy Partnerstwa oraz na sposób jej procedowania, który odbiegał od standardów przewidzianych w regulacjach Unii Europejskiej. Janicka omówiła także, czym jest zasada partnerstwa i jaki wpływ na jej realizację w praktyce mogą mieć organizacje pozarządowe. Zwróciła uwagę na to, w jaki sposób europejski kodeks partnerstwa reguluje te kwestie, w tym prawidłową identyfikację partnerów, na przykład poprzez włączenie organizacji pozarządowych obok partnerów społecznych czy przedstawicieli/ek samorządów na każdym etapie realizacji Polityki Spójności UE w Polsce. Pilnowanie pryncypiów i zasad będzie zadaniem Komitetów Monitorujących (ośmiu programów krajowych i szesnastu regionalnych) i to do nich właśnie powinni zgłaszać swoje kandydatury przedstawiciele i przedstawicielki organizacji pozarządowych działających na rzecz praw podstawowych. Ekspertka OFOP zachęcała osoby zajmujące się monitorowaniem realizacji praw podstawowych, aby w ramach pracy Komitetów pilnowały tzw. zasad horyzontalnych, których przestrzeganie jest warunkiem korzystania z funduszy UE. Należą do nich zasada niedyskryminacji, dostępności, zrównoważonego rozwoju, równości kobiet i mężczyzn, a w końcu zasada przestrzegania zapisów Karty Praw Podstawowych UE. Rola komitetów monitorujących w obecnej perspektywie będzie niebagatelna, bowiem brak skutecznego wdrażania zapisów i realizacji Karty Praw Podstawowych UE w praktyce może zablokować transze z Unii Europejskiej (podobnie jak w naruszanie zasad państwa prawa, tzw. reguły praworządności). Informacje nt. naruszeń i reakcja na nie zależeć będzie od aktywności członków/członkiń w każdym z komitetów monitorujących programy, zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym. Ta informacja zaskoczyła wielu uczestników/-czek konferencji, gdyż nie każdy zdawał sprawę z wagi i ciężaru odpowiedzialności, jaki będzie ciążyć na potencjalnych kandydatach do komitetów.
Wystąpienie profesora Bodnara skomentowały osoby zaproszone do dyskusji panelowej, a więc eksperci i ekspertki oraz aktywiści i aktywistki z organizacji pozarządowych i ruchów społecznych: Wojciech Klicki (Fundacja Panoptykon), Jakub Kocjan (Akcja Demokracja), Mirosława Makuchowska (Kampania Przeciw Homofobii), Ewelina Pytel (Komitet Obrony Demokracji, Małopolska), Zuzanna Kozak (lokalna aktywistka). Jakub Kocjan zwrócił uwagę na przypadek węgierski, który pokazał, że fundusze unijne mogą posłużyć do budowania państwa autorytarnego. Stąd olbrzymie znaczenie ruchów społecznych i protestów obywateli i obywatelek, które mogą doprowadzić do reakcji ze strony Komisji Europejskiej, co już miało miejsce, w przypadku ruchu obywatelskiego wokół obrony sądów i praworządności. W dyskusji omówione zostały kluczowe interwencje organizacji w obronie praw podstawowych oraz ich skuteczność, w tym działania w sprawie tzw. uchwał anty-LGBT.
W drugiej części spotkania ekspertki sieci Coalition Against SLAPPs in Europe (CASE), Francesca Fanucci (z European Center for Not-for-Profit Law) oraz Marzena Błaszczyk (reprezentująca również Obywatelską Sieć Watchdog Polska) przedstawiły najważniejsze aspekty związane z Dyrektywą Unii Europejskiej mającą na celu przeciwdziałanie niesłusznym strategicznym pozwom przeciwko partycypacji publicznej (ang. SLAPP). 9[LINK] Taka inicjatywa może mieć szczególne znaczenie dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, a także dla osób monitorujących fundusze europejskie. Celem regulacji jest przeciwdziałanie efektowi mrożącemu (zagrażającemu partycypacji, wolności słowa i prawu do informacji), jaki SLAPP może wywołać, a także wczesne oddalanie przez sądy spraw typu SLAPP w przypadku identyfikacji, że mamy do czynienia z działaniem noszącym znamiona pozwu strategicznego przeciwko udziałowi publicznemu. Nierzadko w Polsce regulacje UE mogą mieć ograniczone zastosowanie z uwagi na sytuacje lokalne, ale w przypadku, gdy przedstawiciele/-ki organizacji pozarządowych realizują monitoring programów finansowanych z funduszy europejskich podlegać powinni stosownej ochronie i takie możliwości zabezpieczenia i przeciwdziałania potencjalnym “odwetom” ze strony władz trzeba będzie przewidzieć. Zwłaszcza, że rolą członków komitetów monitorujących będzie czuwanie nad zasadami horyzontalnymi i warunkami podstawowymi, a brak ich spełnienia oznaczać może zablokowanie możliwości korzystania z funduszy europejskich nie tylko przez konkretny podmiot, ale także przez cały region czy rząd.
W ostatniej części przedstawicielki i przedstawiciele organizacji pozarządowych z Polski, Katarzyna Batko-Tołuć (Sieć Obywatelska Watchdog Polska/OFOP), Małgorzata Szuleka (Helsińska Fundacja Praw Człowieka), Filip Pazderski (Instytut Spraw Publicznych) oraz Krzysztof Izdebski (Fundacja im. Stefana Batorego) z pomocą Iwony Janickiej z OFOP dyskutowali o tym, w jaki sposób przełożyć uwagi zgłoszone przez ich organizacje do Raportu na temat praworządności za rok 2022 r. na rekomendacje dla osób kandydujących do Komitetów Monitorujących.
[LINKI]
[1] Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana) (europa.eu)
[2] Citizens, Equality, Rights and Values (CERV) (europa.eu)
[3] Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (europa.eu)
[4] For New Fundamental Rights in Europe (wemove.eu)
[5] Welcome to the European Civic Forum homepage, our latest news here (civic-forum.eu)
[6] Civic Space Watch | Monitoring civic space in Europe Sprawozdanie na temat praworządności z 2022 r. (europa.eu)
[7] Sprawozdanie na temat praworządności z 2022 r. (europa.eu)
[9]The Coalition against SLAPPs in Europe (the-case.eu)