Ruszył obywatelski monitoring funduszy europejskich

Iwona Janicka

Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych

Ponad 500 osób reprezentujących organizacje pozarządowe rozpoczęło swoje działania w składach komitetów monitorujących programy finansowane z funduszy europejskich. Warto zauważyć, iż obecnie realny udział strony obywatelskiej w komitetach zwiększył się aż do średnio 25% w odniesieniu do całościowych składów komitetów w porównaniu do lat 2014-2020.

Komitety monitorujące będą odgrywać dużo większą rolę aniżeli w poprzednich perspektywach unijnych, w szczególności z uwagi na wyzwania związane ze zmianami klimatycznymi, praworządnością oraz respektowaniem Karty Praw Podstawowych UE. To w znacznym stopniu od potencjału, roli i zaangażowania zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego będzie zależało efektywne wydatkowanie funduszy unijnych w poszanowaniu warunków, zasad i wartości.  

17 i 18 kwietnia zapraszamy na Ogólnopolski Kongres Komitetów Monitorujących oraz doroczną Stałą Konferencji ds. Europejskich.

Operowanie funduszami europejskimi odbywa się w ramach specjalnie opracowanych programów, w tym międzynarodowych i transgranicznych. W Polsce fundusze będą wdrażane w ramach 16 regionalnych programów obsługiwanych przez urzędy marszałkowskie oraz 8 tematycznych programów krajowych obsługiwanych przez stronę rządową, zgodnie z Umową Partnerstwa określającą strategię wykorzystania funduszy europejskich w Polsce na lata 2021-2027. Zgodnie z tym dokumentem przyjętym przez Komisję Europejską i rząd RP w dniu 30 czerwca 2022 r. będziemy mieć w Polsce do dyspozycji w tej perspektywie unijnej około 76 miliardów euro. Będą to fundusze europejskie oparte o tzw. standardowy 7-letni budżet unijny, z którego Polska skorzysta nie pierwszy raz.

Kluczowym elementem przy wykorzystywaniu funduszy unijnych jest zasada partnerstwa, której podstawę stanowi podejście oparte na wielopoziomowym zarządzaniu. Struktura ta ma zapewniać udział władz regionalnych, lokalnych i miejskich oraz innych instytucji publicznych, społeczeństwa obywatelskiego, partnerów gospodarczych i społecznych oraz, w stosownych przypadkach, organizacji badawczych i uniwersytetów, w trakcie całego cyklu programowania obejmującego przygotowanie, wdrażanie, monitorowanie i ewaluację. Niestety europejska zasada partnerstwa, wynikająca z tzw. Kodeksu Partnerstwa[1] przyjętego przez Komisję Europejską w 2014 r., w Polsce „w praktyce się nie przyjęła”. To ironiczne stwierdzenie faktu przez uczestników/-czki podczas jednej z dorocznych Stałych Konferencji ds. Europejskich organizowanych przez Ogólnopolską Federację Organizacji Pozarządowych (dalej OFOP). Przedstawiciele i przedstawicielki organizacji pozarządowych z całej Polski próbowały konsekwentnie zmienić tę sytuację przez minione 2 lata.

Na początku 2021 roku Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych powołała Sieć OFOP ds. partnerstwa i funduszy europejskich, w której początkowo zainteresowanie pracami wyraziło kilkanaście osób zaangażowanych w dotychczasowe prace związane z monitorowaniem funduszy europejskich. Z czasem liczba osób biorących udział w spotkaniach i innych pracach roboczych zwiększyła się do ponad 300 osób!

Przełomowym momentem było ogłoszenie przez stronę rządową tzw. konsultacji Umowy Partnerstwa na lata 2021-2027 (w styczniu 2021), którą w opinii NGOsów przygotowano z naruszeniem zasad wynikających z Kodeksu Partnerstwa, tj. bez włączenia zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego w proces przygotowawczy. Ponadto formuła konsultacji nie zakładała prac roboczych. Warto przypomnieć, że równolegle trwały prace nad Krajowym Planem Odbudowy w związku z nowym unijnym Funduszem Odbudowy i Zwiększenia Odporności po pandemii oraz Wspólną Polityką Rolną na lata 2023-2027. 

Z chwilą ogłoszenia konsultacji zmobilizowało się środowisko organizacji pozarządowych, w szczególności Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć i Młodzieżowy Strajk Klimatyczny, które zdecydowały się wówczas złożyć swoje merytoryczne uwagi, a z kolei OFOP zdecydowała się przygotować apel i zebrać podpisy organizacji pozarządowych wskazując na uchybienia i naruszenia regulacji unijnych dot. zasady partnerstwa. Kolejnym krokiem była propozycja 16 kluczowych postulatów środowiska NGOsów [2] jako podstawa dalszych prac nad projektem Umowy Partnerstwa oraz programami krajowymi i regionalnymi w kontekście dalszej roli i znaczenia udziału organizacji pozarządowych w perspektywie budżetu UE na lata 2021-2027. W tym czasie Jan Jakub Wygnański z Fundacji Stocznia (organizacji członkowskiej OFOP) na posiedzeniu Podkomitetu KUP ds. rozwoju partnerstwa zaproponował  organizację cyklu wysłuchań publicznych. Niedługo później stały się one faktem.

OFOP i Fundacja Stocznia we współpracy z Ministerstwem Funduszy i Polityki Regionalnej pod patronatem wspomnianego Podkomitetu, wspólnie zorganizowały wysłuchania publiczne zarówno dla Umowy Partnerstwa, jak i dla każdego z programów krajowych. Było to niepowtarzalne działanie w skali całej Unii Europejskiej, które nie udałoby się bez zaangażowania organizacyjno-finansowego ze strony środowisk NGOs. Do tej pory materiały, które powstały podczas wysłuchań  obejrzało w internecie ponad 20 tysięcy osób.

Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych za najważniejsze cele rzecznictwa w kontekście nowej perspektywy UE przyjęła zwiększenie udziału organizacji pozarządowych w komitetach monitorujących programy finansowane z funduszy europejskich w ramach nowej perspektywy, w szczególności w zakresie monitorowania zasad horyzontalnych, m.in. dot. zrównoważonego rozwoju oraz niedyskryminacji, a także Karty Praw Podstawowych UE. Już w połowie 2021 roku dla ekspertów/-ek OFOP było jasne, że będzie to jedna z wprost zapisanych zasad w nowej perspektywie funduszy UE. Zwiększenie liczby miejsc w komitetach monitorujących to nie jedyne założenie. Ważne było również zabezpieczenie funduszy UE na sprawną możliwość pracy w komitetach, w tym realizowanie zadań nałożonych regulacjami unijnymi na komitet monitorujący poprzez prace nad zapisami pomocy technicznej.

Ponadto kluczowe było zapewnienie organizacjom pozarządowym wsparcia, aby mogły skutecznie ubiegać się o fundusze europejskie jako beneficjenci w ramach programu Pomoc Techniczna na lata 2021-2027, a także wzmocnienie potencjału organizacji pozarządowych z Europejskiego Funduszu Społecznego Plus (EFS+), tj. na lata 2021-2027 na dialog i kształtowanie polityk publicznych. Kwota taka miała być zarezerwowana w każdym z programów na poziomie min. 0,25% całej alokacji EFS+[3].

Wspólnie udało nam się zwiększyć odsetkowy udział organizacji w komitetach monitorujących ze średnio 13% do 25% miejsc w komitetach w regionach oraz do ok. 22,15% na poziomie krajowym w stosunku do perspektywy 2014-2020. Liczba organizacji pozarządowych we wszystkich komitetach z 4 miejsc zwiększyła się do minimum 9! Każdy komitet przewiduje oddzielnie po jednym z miejsc dla NGO zajmujących się monitorowaniem jednej z pięciu zasad horyzontalnych wynikających z rozporządzenia ogólnego art. 9, tj. respektowanie praw podstawowych wynikających z Karty Praw Podstawowych, niedyskryminacji, dostępności dla osób z niepełnosprawnościami, zasady gender mainstreaming (promocji równości traktowania kobiet i mężczyzn) oraz zrównoważonego rozwoju. 

Wyłonienie NGOs do komitetów

Zgodnie z Umową Partnerstwa wyłonienie organizacji pozarządowych do komitetów monitorujących miało odbywać się w transparentnej procedurze niezależnie od władz krajowych i regionalnych oraz ich organów doradczych. W przypadku programów krajowych władną do opracowania procedury i powołania komisji wyborczych i odwoławczych była krajowa Rada Działalności Pożytku Publicznego (RDPP) funkcjonująca w ramach struktur Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Natomiast w przypadku programów regionalnych stosowny proces wyborczy i powołanie komisji wyborczych leżał w kompetencjach wojewódzkich rad działalności pożytku publicznego (tj. odpowiedni organ doradczy zarządu samorządu województwa/marszałka).

Niestety na cały proces było bardzo mało czasu, gdyż wbrew otrzymanym przez nas zapewnieniom na etapie tworzenia tzw. „ustawy wdrożeniowej” w przypadku jednego komitetu monitorującego było zaledwie 45 dni na przeprowadzenie wyborów od chwili wpłynięcia wniosku ze strony instytucji zarządzającej do odpowiedniej rady. Zarówno urzędnicy urzędów marszałkowskich, jak i organizacje pozarządowe i ich przedstawiciele/ki w radach działalności pożytku publicznego nie zdążyli się do tego porządnie przygotować i przeszkolić ani z regulacji unijnych ani z opracowanej przez krajową RDPP ordynacji wyborczej. Powoływanie komisji wyborczych i odwoławczych z udziałem NGOsów było bardzo trudne w sytuacji, gdy bardziej wdrożeni w tematykę musieli się wyłączyć z tych prac z uwagi na równoczesne kandydowanie do komitetu. Zabrakło niestety czasu, aby przeszkolić potencjalnych chętnych do prac w komisjach wyborczych i odwoławczych, a nierzadko w sam proces ingerowali urzędnicy administracji publicznej, co narażało go na ryzyko naruszenia zapisów, o których była mowa w Umowie Partnerstwa.

W praktyce organizacje nierzadko miały zaledwie kilka dni na przygotowanie formularza zgłoszeniowego do komitetu monitorującego, a później dwa dni na głosowanie wśród organizacji pozarządowych, co w przypadku sporej liczby programów (i odpowiednio komitetów monitorujących) wymagało z ich strony ogromnej mobilizacji i uważności. Nawet najdrobniejszy błąd, jak np. brak wpisania w formularzu w jednym z pól „nie dotyczy”, eliminowało organizację z ubiegania się o miejsce w komitecie monitorującym!

Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych przeprowadziła łącznie kilkanaście spotkań i szkoleń wprowadzających w tematykę funduszy europejskich na lata 2021-2027. Podczas każdego z nich została omówiona struktura programów finansowanych z funduszy europejskich na lata 2021-2027, zasada partnerstwa, zasady horyzontalne i zadania komitetów monitorujących oraz rola, jaką mogą mieć przedstawiciele/ki NGOsów w tych komitetach. Była to też doskonała okazja do zapoznania się ze specjalistycznym nazewnictwem.

Dzięki zaangażowaniu dziesiątek organizacji i nieformalnej koalicji na rzecz niezależnego, obywatelskiego monitorowania funduszy UE, Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych oraz nasze organizacje członkowskie, a także rekomendowane przez nas organizacje zajęły miejsca w każdym z komitetów, zarówno szczebla krajowego, jak i regionalnego. W niektórych obszarach rywalizacja była bardzo wyrównana i do końca nie było wiadomo, która organizacja zdobędzie więcej głosów i będzie mogła zasiąść w komitecie. Widzimy wiele mankamentów tego procesu, co zgłosiliśmy jako OFOP na forum Podkomitetu KUP ds. rozwoju partnerstwa, postulując przeprowadzenie ewaluacji tego procesu.

Komitety monitorujące ruszyły

Realizacja przedsięwzięć (projektów), zarówno w trybie konkurencyjnym (dawniej konkursowym), jak i w tzw. niekonkurencyjnym, nie jest możliwa bez powołania komitetów monitorujących dla każdego programu, i podjęcia przez nie działań. Komitety monitorujące programy finansowane z funduszy UE będą odgrywać dużo większą rolę aniżeli w poprzednich perspektywach UE z kilku powodów. 

Kluczowe będzie zderzenie się z ambitnymi celami klimatycznymi wynikającymi z Europejskiego Zielonego Ładu – Unia Europejska jako obszar neutralny klimatycznie, społeczeństwo sprawiedliwe i dostatnie, gospodarka nowoczesna i ekologiczna. Aby to osiągnąć opracowano cały pakiet regulacji, warunków oraz zasad, w tym DNSH (ang. Do No Significant Harm), tj. „nie wyrządzaj poważnej szkody”. Zgodnie z art. 15 Rozporządzenia ogólnego[4] z czerwca 2021 r. ustanawiającego horyzontalne warunki podstawowe korzystania z funduszy europejskich, w załączniku nr III do tegoż Rozporządzenia wskazano m.in. skuteczne stosowanie i wdrażanie Karty Praw Podstawowych UE oraz Konwencji ONZ ds. praw osób niepełnosprawnych. To właśnie rolą i zadaniem komitetu monitorującego będzie weryfikacja spełniania tych warunków przez cały okres programowania. To, czy wspomniane warunki i zasady horyzontalne będą monitorowane zależy w znacznym stopniu od potencjału, roli i zaangażowania zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego.

Dodatkowo w komitetach monitorujących znaleźli się przedstawiciele/ki organizacji, które zajmują się działalnością tematycznie związaną z danymi programami, m.in.: włączeniem społecznym, edukacją, zatrudnieniem, zdrowiem, cyfryzacją, gospodarką, sprawiedliwą transformacją, infrastrukturą i transportem, obszarami wiejskimi, miejskimi obszarami funkcjonalnymi, rewitalizacją, kulturą i dziedzictwem kulturowym, rybactwem, zdrową żywnością, pomocą żywnościową dla najuboższych, wzmocnieniem potencjału organizacji pozarządowych w zakresie kształtowania i realizacji polityk publicznych.

Każdy komitet monitorujący liczy średnio ok. 50 osób, tj. przedstawicieli/ek ww. podmiotów, a przewodniczy mu przedstawiciel/ka instytucji zarządzającej danym programem, tj. strony rządowej (dot. programów krajowych) lub marszałka (w przypadku programów regionalnych). W składzie komitetu monitorującego, oprócz przedstawicieli/ek danej instytucji zarządzającej programem (ministerstwo/urząd marszałkowski), zasiadają również:

1. przedstawiciele/ki władz krajowych i regionalnych, administracji, organizacji zrzeszających samorządy oraz sektora nauki,
2. partnerzy społeczni (związki zawodowe i organizacje pracodawców), biznesu oraz przedsiębiorczości społecznej,
3. min. 9 przedstawicieli/ek zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego, tj. organizacji pozarządowych, a także ich federacji, związków.

Zadania i kompetencje komitetu monitorującego

Komitet monitorujący ma wiele uprawnień i możliwości podejmowania stanowisk – opinii i decyzji. Na podstawie art. 40 rozporządzenia ogólnego[5] do najważniejszych kompetencji komitetu należy w szczególności:

• analizowanie postępów we wdrażaniu programu oraz osiąganiu celów pośrednich i końcowych;
• analizowanie wszelkich kwestii mających wpływ na program;
• prezentowanie uwag dotyczących wdrażania i ewaluacji w ramach programu, jak również monitorowanie działań podjętych w ich następstwie;
• monitorowanie i promowanie zasad horyzontalnych;
• monitorowanie spełniania horyzontalnych i tematycznych warunków podstawowych i ich stosowanie przez cały okres programowania, w tym m.in. respektowanie Karty Praw Podstawowych UE (warunek póki co nie jest spełniony) oraz Konwencji ONZ ds. praw osób niepełnosprawnych.

 Realizując zadania, komitet monitorujący zatwierdza:

• metodykę i kryteria wyboru projektów – zarówno w trybie naboru konkurencyjnego, jak i niekonkurencyjnego;
• roczne i końcowe sprawozdania z wdrażania programu;
• plan ewaluacji i wszelkie zmiany w tym planie;
• propozycje Instytucji Zarządzającej programem dotyczące zmian programu.

Komitet monitorujący może wydawać zalecenia dla instytucji zarządzającej, w tym w odniesieniu do środków mających na celu zmniejszenie obciążeń administracyjnych dla beneficjentów. Może także powoływać stałe grupy robocze, poświęcone w szczególności wybranym kwestiom z zakresu realizacji programu oraz do monitorowania działań o charakterze horyzontalnym. W celu rozwiązania skomplikowanych merytorycznie zagadnień, komitet może skorzystać z opinii niezależnych ekspertów lub z usług innych wyspecjalizowanych instytucji, zlecając prace w tym zakresie.

Zwiększony udział organizacji w komitetach!

Wg stanu na 10 marca 2023 r. w komitetach monitorujących programy regionalne łącznie aż 201 miejsc zajęły podmioty zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego, natomiast w 6 powołanych już komitetach monitorujących programy krajowe obecnie są to 64 miejsca. Nadal nie zostały prawidłowo powołane komitety monitorujące dla programu FE dla Rybactwa oraz FE Pomoc Żywnościowa. W przypadku tego ostatniego powołano zespół doradczy, a w przypadku FE dla Rybactwa stronę pozarządową reprezentują organizacje producentów poszczególnych gatunków ryb.

Z uwagi na fakt, iż każda organizacja delegowała zarówno członka/członkinię komitetu, jak i zastępcę/zastępczynię to obywatelski skład przedstawicieli/ek w komitetach monitorujących łącznie liczy ponad 500 osób!

Do tego należy jeszcze dodać przedstawicieli/ki zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego w komitetach monitorujących programy Interreg (międzynarodowe, transnarodowe, transgraniczne), Komitetu Umowy Partnerstwa (14 miejsc dla organizacji), a także KM Wspólnej Polityki Rolnej (8 miejsc) oraz KM Krajowego Planu Odbudowy (14 miejsc dla organizacji), który jeszcze nie rozpoczął swych prac.

Największy odsetek organizacji pozarządowych w komitetach monitorujących odnotować można w przypadku następujących programów:

1) małopolskie (33,3%),

2) mazowieckie (30,65%),

3) podlaskie (29,4%),

4) warmińsko-mazurskie (28,6%),

5) wielkopolskie (28,6%);

a najniższy w przypadku:

1) opolskie (17,65%),

2) FE Nowoczesna Gospodarka (18,03%),

3) FE na Rozwój Cyfrowy (19,57%),

4) podkarpackie (20%),

5) śląskie (20,45%).

To spory sukces, bo w perspektywie 2014-2020 odsetek organizacji pozarządowych w składzie komitetów monitorujących stanowił ok. 13%.

Udział i zaangażowanie w prace komitetów monitorujących wymaga wzmocnienia znacznej części osób, które do tej pory nie zajmowały się bezpośrednio inwestycjami i realizacją projektów finansowanych z funduszy europejskich, ale np. interesowały się zasadami państwa prawa (wolność słowa, prawo zrzeszania się, praworządność), prawem do informacji, prawami kobiet, niedyskryminacją osób LGBTQiA+, prawami osób z państw trzecich, dostępnością dla osób z niepełnosprawnościami oraz troską o klimat, sprawiedliwą transformacją, ochroną środowiska i bioróżnorodnością, tzw. „walką z betonozą” i ochroną drzew w procesie inwestycyjnym. Aktywność w komitecie monitorującym to też dobra przestrzeń dla osób, które czuwają nad transparentnością, dbają o dostęp do dokumentów, monitorują zamówienia publiczne. Warto wiedzieć, że zaangażowanie w prace komitetu i w powołanych w jego ramach grup roboczych to funkcja obywatelska (społeczna), która związana jest z udziałem w posiedzeniach, ale też analizą dokumentów pod kątem konkretnego obszaru czy zagadnienia, w szczególności dot. zasad i warunków oraz kryteriów wyboru projektów, a także komunikacją ze środowiskiem NGOsów, udostępnianiem materiałów, formułowaniem opinii, rekomendacji, postulatów.

Członkowie/członkinie komitetu monitorującego (i odpowiednio ich zastępcy/ zastępczynie) mogą liczyć na wsparcie z budżetu danego programu w ramach tzw. pomocy technicznej. Na chwilę obecną na pewno można liczyć na dostęp do informacji, udział w szkoleniach, konferencjach i spotkaniach oraz zwrot kosztów przejazdu na posiedzenia komitetu, ale niuanse mogą pojawić się w regulaminie danego komitetu monitorującego. Obecnie w części komitetów trwają prace, aby to wsparcie mogło być realizowane w formule ryczałtowej (rozliczanie roczne).

OFOP we współpracy z Polską Zieloną Siecią sieciuje reprezentantów/tki NGOsów w komitetach monitorujących m.in. poprzez organizację cyklicznych spotkań czy prowadzenie stosownych grup mailingowych. Ze swej strony Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych zaprasza do udziału w comiesięcznych spotkaniach Sieci OFOP ds. partnerstwa i funduszy europejskich, w każdą drugą środę miesiąca, jak również dyżurów konsultacyjnych dot. zasady partnerstwa. Prowadzimy też prace nad stroną internetową na potrzeby obywatelskiego monitoringu funduszy unijnych, która będzie stanowiła miejsce wiedzy i wymiany informacji dla członków/kiń komitetów, ale też wszystkich zainteresowanych osób.

Już 17 i 18 kwietnia 2023 r. zapraszamy do wzięcia udziału w Ogólnopolskim Kongresie Komitetów Monitorujących oraz dorocznej Stałej Konferencji ds. Europejskich. Więcej informacji i szczegóły u Ewy Adamczak – [email protected] 

Więcej informacji: www.ofop.eu

W sprawach komitetów monitorujących prosimy o kontakt: [email protected]

Partnerstwo dla lepszej perspektywy!

Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych realizuje działania rzecznicze i sieciujące na mocy porozumienia ze Stowarzyszeniem KLON/JAWOR i przy wsparciu Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Korzystamy ze wsparcia CIVITATES i European Climate Foundation.

[1] Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) nr 240/2014 z dnia 7 stycznia 2014 r. w sprawie europejskiego kodeksu postępowania w zakresie partnerstwa w ramach europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych – link: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A32014R0240

[2] Postulaty organizacji pozarządowych dot. perspektywy Unii Europejskiej na lata 2021-2027 w Polsce – link do strony www.ofop.eu

[3] Zarówno o wsparciu w ramach pomocy technicznej, jak i EFS+, zamieścimy oddzielny materiał.

[4] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2021/1060 z dnia 24 czerwca 2021 r. – link: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX:32021R1060

[5] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2021/1060 z dnia 24 czerwca 2021 r. – link: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/ALL/?uri=CELEX:32021R1060