Spotkanie Zespołu Spraw Lokalnych i Zespołu ds. Wolności Zrzeszania się z ZRPO Valerim Vachevem 23 maja

23 maja delegacje Zespołów Spraw Lokalnych i ds. Wolności Zrzeszania się spotkały się z Zastępcą Rzecznika Praw Obywatelskich Valerim Vachevem oraz przedstawiciel(k)ami Biura RPO. Z ramienia Biura RPO w spotkaniu uczestniczyli również przedstawiciele Zespołu Prawa Administracyjnego i Gospodarczego Tomasz Schabowski, Zespołu Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego Dorota Siwiec oraz Zespołu Prawa Konstytucyjnego, Międzynarodowego i Europejskiego Anna Białek. Ze strony Zespołu Spraw Lokalnych głos zabrali: Elżbieta Wąs, Jacek Werder i koordynatorka Zespołu, Anna Gryta. W imieniu Zespołu ds. Wolności Zrzeszania wypowiadali się: koordynatorka Adela Gąsiorowska i Piotr Frączak.

Osią spotkania był dostęp obywateli i obywatelek do debaty publicznej i możliwość współdecydowania o sprawach, które ich dotyczą.

Przedstawicielki/le Zespołu Spraw Lokalnych mówili o konieczności zmian funkcjonowania samorządów lokalnych i obowiązkach radnych, których ci nie realizują. Poruszyli m.in. problem zbierania podpisów przed debatą o stanie samorządu i wad ustawy o petycjach. Zgłoszone zostały również problemy dotyczące barier administracyjnych i prawnych funkcjonowania organizacji pozarządowych.

Zespół Spraw Lokalnych skupił się na kwestiach dotyczących praw człowieka i obywatela: prawa do informacji, wolności słowa i innych, których nie wolno traktować rozłącznie. Jak stanowi art. 32 Konstytucji RP:

1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Delegacja Zespołu zwróciła uwagę na niski stan świadomości obywateli/lek na temat funkcjonowania samorządu. Mieszkańcy nie znają swoich przedstawicieli – radnych, wójta, burmistrza czy prezydenta. Niewiele wiedzą na temat obowiązków poszczególnych organów, zasad tworzenia prawa miejscowego, formułowania strategii rozwoju. Nie korzystają z narzędzi, które są dla nich przeznaczone. Dramatycznie niski poziom wiedzy wynika m.in. z wykluczenia informacyjnego i dyskryminowania przez ich własnych reprezentantów.

Obywatelki/le są nie tylko pozbawiani prawa do debaty o stanie samorządu; są też arbitralnie i nierówno traktowani, jeśli chodzi o prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.

Dodatkowo, różny format dokumentów, publikowanych na stronach Biuletynów Informacji Publicznej powoduje, że np. osoby z niepełnosprawnością, seniorzy – mają poważne problemy z ich odczytywaniem.

Zespół ds. Wolności Zrzeszania zwrócił się do ZRPO o kontynuację współpracy w obszarze zgłoszonych Rzecznikowi postulatów. Są to:

1) uzyskiwanie statusu osoby bezrobotnej przez osoby pełniące nieodpłatnie funkcje w zarządach organizacji pozarządowych;

2) niepewność prawna w zakresie odpowiedzialności osób pełniących funkcje w zarządach NGO nieprowadzących działalności gospodarczej;

3) wyrok TK sygn. 12/20 w sprawie zaskarżalności rozstrzygnięć konkursowych.

Padła też prośba o podjęcie szerszej dyskusji pomiędzy ekspert(k)ami Biura, osobami ze środowiska naukowego oraz pozarządowego na temat zagrożeń wolności zrzeszania się i o zorganizowanie spotkania w takim gronie, w trakcie którego zostaną omówione te zagrożenia. Zespół dostrzega następujące obszary wymagające działania:

1. bariery biurokratyczne – nakładane na organizacje non-profit obowiązki są niewspółmierne do działań organizacji i środków, które posiadają. Konieczność wypełnienia kolejnych obowiązków formalnych bez zapewnienia środków na ich realizację skazuje organizacje na działalność w szarej strefie lub zaniechanie działalności;
2. finansowanie publiczne – nieprzejrzyste (arbitralne) formy finansowania organizacji pozarządowych stawiają organizacje niewspółpracujące z administracją (lub przez nie nieakceptowane) na pozycji straconej wobec organizacji, które dzięki pieniądzom publicznym budują swoje „capacity” (por. „Willa+”), stając się nie tylko realizatorami usług publicznych, ale „upolitycznionym społeczeństwem obywatelskim”. Organizacje nie mają instrumentów realnie pozwalających poddać weryfikacji rozstrzygnięcia organów, zaś całe otoczenie prawne instytucji dotacji celowych, o które się opiera współpraca finansowa, ma wymiar jednocześnie podporządkowujący, uzależniający i wyzyskujący kapitał społeczny organizacji (m.in. w ustawie o działalności pożytku publicznego brak jest regulacji dedykowanych – jak w ustawach wdrożeniowych – protestom i skargom do WSA na rozstrzygnięcia konkursowe; ponadto poprawy wymaga: system odpowiedzialności, kontroli, rozliczenia i ograniczania dotacji do wydatków bezpośrednio powiązanych z projektem, charakter usługowy wspieranych projektów oraz wymóg wkładu własnego, rażący wymóg proporcji wkładu, a także ich konsekwencje w systemie pożytkowym itd.);
3. system prawa, w tym system podatkowy, który nie tylko nakłada coraz to nowe dodatkowe obowiązki, ale też nie zapewnia bezpieczeństwa – organizacje nie mają pewności, jakie podatki mają płacić, jak liczyć koszty uzyskania przychodu itp. (patrz: ostatni przykład próby naliczania VATu od dotacji). Jest również problem naliczania podatku od kwot zwracanych dotacji i odsetek, czy też niejasny system możliwości uzyskiwania ulg w spłacie zwracanych dotacji, w 100% zależny od uznania administracyjnego.

Mimo deklarowanej zasady partnerstwa w relacjach finansowych organizacje nie są równoprawnymi podmiotami umów z administracja publiczną. Całe ryzyko – tak w ramach Funduszy Europejskich, jak i dotacji w reżimie ustawy o pożytku – jest po stronie organizacji. Otoczenie prawne współpracy finansowej nie zawiera gwarancji chroniących pozycję NGO w potencjalnym sporze z władzą, która udzieliła dotacji. Zawiera za to szereg przepisów de facto podporządkowujących organizacje władzy dotującej oraz reżimowi administracyjno-prawnemu (chodzi więc zarówno o system odpowiedzialności członków zarządów za zwroty dotacji, brak gwarancji uprawnień przy kontroli, braku możliwości realnego kwestionowania decyzji i działań władz w trybie instancyjnym, odpowiedzialność za naruszenie dyscypliny finansów publicznych – na zasadzie ryzyka za podwykonawców – oraz karną jak dla osób pełniących funkcje publiczne).

Wiele z diagnozowanych przez Zespół problemów zostało zaprezentowanych w formie Tez #prosteNGO https://proste.ngo/tezy/ . Każda z tez opisuje jeden z problemów wskazując na konkretne przepisy wymagające zmiany lub inne działania wymagające podjęcia.