Stanowisko Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarządowych w sprawie rządowego projektu ustawy o ochronie ludności oraz o stanie klęski żywiołowej z dnia 5 września 2022 roku

Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych zapoznała się z projektem ustawy o ochronie ludności oraz o stanie klęski żywiołowej (UD432) przede wszystkim z perspektywy ochrony praw człowieka i obywatela. Biorąc powyższe pod uwagę uważamy, że:

1. Wszelkie ustawowe dążące do uniknięcia szczególnych zagrożeń dla państwa zmiany środków konstytucyjnych mogą być wprowadzane jedynie w ramach stanów nadzwyczajnych określonych w art. 228 ust. 1 Konstytucji RP, tj. stanu wojennego, stanu nadzwyczajnego lub stanu klęski żywiołowej. Proponowane w projekcie rozwiązania są niekonstytucyjne, ponieważ ustanawiają instytucje stanu pogotowia i stanu zagrożenia, których Konstytucja nie przewiduje.
2. Jednocześnie Projekt przewiduje w ramach stanu zagrożenia możliwość wydawania przez organy administracji rządowej wiążących poleceń skierowanych m.in. do władz jednostek samorządu terytorialnego oraz do przedsiębiorców (art. 31 Projektu). Rozwiązania te naruszając podstawowe zasady określone w Konstytucji RP. Po pierwsze, polecenia te mogą być wydawane poza określonymi w Konstytucji stanami nadzwyczajnymi. Po drugie, zakres ich wydawania nie jest ograniczony – tak jak w przypadku stanu klęski żywiołowej – jedynie do działań prowadzonych w celu zapobieżenia skutkom zagrożenia. Możliwość ich wydawania narusza więc zasady legalizmu i decentralizacji władzy publicznej. Projektowane rozwiązania godzą w konstytucyjną wolność prowadzenia działalności gospodarczej, umożliwiając administracji rządowej wydawanie poleceń przedsiębiorcom – pomimo, że tak daleko idących uprawnień nie przewidują nawet ustawy regulujące określone w Konstytucji stany nadzwyczajne.
3. Co więcej, art. 32 Projektu umożliwia funkcjonariuszom służb mundurowych realizującym opisane wyżej polecenia “wydawanie osobom poleceń określonego zachowania się”. Po pierwsze, rozwiązanie to umożliwia funkcjonariuszom ograniczanie praw i wolności obywateli bez wprowadzania określonych w Konstytucji stanów nadzwyczajnych. Po drugie, przywołany przepis nie określa jakiego rodzaju zachowań mogą polecenia funkcjonariuszy, umożliwia więc funkcjonariuszom samodzielne decydowanie o tym jakie prawa i wolności obywatelskie mają być ograniczone oraz w jaki sposób. Tymczasem nawet w przypadku konstytucyjnych stanów nadzwyczajnych, zakres ograniczenia praw i wolności musi być określony w ustawie (art. 228 ust. 3 Konstytucji), a katalog praw i wolności podlegających ograniczeniom jest wskazany w samej Konstytucji (art. 233 ust. 1-3 Konstytucji).
4. Każda ustawowa możliwość ograniczenia praw człowieka i obywatela oraz praw i autonomii innych podmiotów powinna być klarownie i precyzyjne opisana, zarówno w zakresie sytuacji, w której może być zastosowana, jak też ograniczeń, które mogą zostać wprowadzone. Projekt zarówno pod względem warunków uprawniających do wprowadzania stanów nadzwyczajnych, jak i ograniczeń praw obywateli i innych podmiotów, jest bardzo ogólnikowy, co pozostawia ogromne pole do nadużywania tych możliwości przez administrację rządową. Ogólnikowość projektu narusza także konstytucyjne zasady demokratycznego państwa prawa i legalizmu (art. 2 i 7 Konstytucji) oraz przepisy Konstytucji określające zasady wprowadzania stanów nadzwyczajnych (art. 228 ust. 3 i 233 ust. 3 Konstytucji).
5. Projekt przewiduje także rozwiązania, które pozbawiają obywateli praw obecnie gwarantowanych przez Konstytucję i ustawy, przede wszystkim prawa do ubiegania się o wyrównanie strat majątkowych wynikających z ograniczania praw człowieka i obywatela w okresie stanu klęski żywiołowej.
6. Z powodu fundamentalnych zastrzeżeń dotyczących niekonstytucyjności projektu i zagrożeń jakie niesie dla przestrzegania praw człowieka i obywatela uważamy, że projekt w obecnym kształcie nie powinien być dalej procedowany, a konieczne zmiany dotyczące ochrony ludności i stanu klęski żywiołowej powinny być wypracowane przez rząd wspólnie ze wszystkimi kluczowymi interesariuszami: samorządami terytorialnymi, przedsiębiorcami i organizacjami obywatelskimi, które udowodniły swoje znaczenie, na przykład wspierając uchodźców wojennych z Ukrainy czy likwidując skutki katastrofy ekologicznej Odry.